مکتب رئالیسم

بسم الله الرحمن الرحیم

وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴿۱۷۹﴾

و اى خردمندان شما را در قصاص زندگانى است باشد که به تقوا گرایید (۱۷۹) سوره البقره

وَکَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿۴۵﴾ سوره المائده

و در آن بر آنان مقرر داشتیم که جان در برابر جان، و چشم در برابر چشم و بینى در برابر بینى و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان و نیز همه ضرب و جرحها قصاص دارد، و هرکس که [از قصاص‏] درگذرد، این [عفو] در حکم کفاره [گناهان‏] اوست، و کسانى که بر وفق آنچه خداوند نازل کرده است، حکم نکنند، ستمگرند.

در قرآن کریم چهار آیه به قصاص اشاره دارد (178 بقره - 179 بقره - 194 بقره و 45 مائده) که در دو آیه فوق الذکر میتوانیم کلیت قصاص را مشاهده کنیم. در این یادداشت نمیخواهیم پیرامون ماهیت قصاص نفس سخن بگوییم که پیشتر این گونه بررسی ها انجام شده است (برای نمونه بنگرید به اینجا) در همین حد میگوییم که اولاً قصاص پیش از اسلام وجود داشته و از احکام امضایی است و نه تأسیسی و همچنین اسلام آنرا اصلاح میکند (1) ثانیاً اسلام عفو را بهتر از قصاص بیان میکند (2) و ثالثاً قصاص یکی از راه های اصلی آرام گرفتن خانواده مقتول است، اینکه فردی، کسی را به عمد و بدون عذر موجه بکشد و نهایت مجازاتش مثلاً حبس ابد باشد که حبس ابد هم میتواند شامل مرخصی و ... بشود و یا مثلا پس از گذشت ده سال با شرایطی فرد آزاد شود، این چنین مسائلی بهیچ عنوان خانواده ای را که خواهان کشته شدن این فرد باشند آرام نخواهد کرد و میتواند زمینه ساز قتلهای دیگر و یا مسائلی مشابه بشود. در اسلام زندگانی دنیا همه چیز نیست که بگوییم بوسیله مرگ فرد همه چیزش را از دست میدهد و همین قصاص بعنوان مجازات گناهش میتواند باعث بخشیده شدن این گناه بهمراه توبه وی بشود.

در این پست میخواهیم راجع به قصاص پدر در اسلام سخن بگوییم. در قرآن کریم استثنایی برای قصاص بیان نشده ولی بنا به روایات، مشهور میان فقهای شیعه و سنی رأی به عدم قصاص والد در صورت قتل ولد داده اند:

عده ای از فقها فقط پدر را مستثنی دانسته [در صورت قتل عمدی فرزند] ولی مادر را استثنا نکرده اند.

عده ای از فقها هم پدر و هم مادر را استثنا کرده اند.

اقلیتی از فقها نه پدر و نه مادر را در صورت قتل فرزند مستثنی نسبت به حکم قصاص ندانسته اند.

قول دیگری نیز وجود دارد و آن این است که اگر شرایط عمدی بودن قتل محرز و بدون هیچگونه خدشه ای باشد میتوان پدر یا مادر را با استناد به افساد فی الأرض اعدام نمود (بنگرید به اینجا)، یعنی بعنوان مثال پدر فقط به صرف کشتن فرزند اقدام کرده و حین درگیری و ... نبوده است.

حال چرا بنا بر قول مشهور بین پدر و بنا به قولی دیگر بین پدر و مادر با دیگر انسان ها در قتل غریبه تفاوت قرار داده شده است؟:

1: توجه داشته باشید که پدر در صورت قتل فرزند بدون مجازات رها نمیشود، بنا به نص صریح اسلام، قتل عمد از جمله گناهان کبیره است و فرقی نمیکند پدر فرزندش را بکشد یا فرد دیگری کس غیری را بکشد، در میزان گناه تفاوتی نمیکند و اسلام بطور کل قتل عمد را گناه کبیره بیان میکند. همچنین اینگونه نیست که قصاص کاملاً حذف شود، بلکه با دیه جایگزین میشود و خب مقدار دیه هم کم نیست [صد شتر پنج سال و بیشتر یا دویست گاو متعارف و سالم یا هزار گوسفند متعارف و سالم یا ...] و همچنین به لحاظ جنبه عمومی جرم که حکومت تشخیص میدهد [هماننده حبس] مجازات میشود [عین قاتلی که اولیای دم به تغییر قصاص به دیه رضایت داده اند و خب قاتل علاوه بر پرداخت دیه، دوران حبس را به لحاظ جنبه عمومی جرم خواهد گذرانید؛ در اینجا نیز از آنجا که اولیای دم پدر است (تا زمان حیات خویش) صرفاً قصاص توسط دیه جایگزین میشود].

2: براستی پدری که بهمراه مادر باعث بدنیا آمدن این فرزند بوده و حتی هزینه مادرش از بدو ازدواج تا وضع حمل و ... بطور کامل بر عهده وی بوده و همچنین ولی نعمت این فرزند است، باید با انسان های غریبه در قتل فرزندش یکسان باشد؟.

ممکن است گفته شود پس چرا در قانون بر اساس قول مشهور عمل شده و مادر مستثنی قرار داده نشده است؟ در پاسخ باید بگوییم که اصولاً تمام خرج و مخارج فرزند و مادر و همچنین تربیت و پرورش فرزند از بدو تولد بر عهده پدر است و مادر هیچ وظیفه ای [بصورت واجب] ندارد و برای شیری هم که میدهد میتواند شیر بها طلب بکند، بنابراین حق پدر بر فرزند با مادر یکسان نیست. اینکه مشاهده میکنید در عرف صد و هشتاد درجه بر خلاف متن دین میباشد مبرهن است که ربطی به دین مبین اسلام ندارد.

استثناء: در اینجا ممکن است گفته شود برخی پدران هیچ نقشی در بدنیا آوردن و رشد فرزند جز رابطه جنسی با مادر وی نداشته اند [بعنوان مثال برای افرادی که بطریق حرام یعنی زنا بدنیا می آیند و پدر پس از رابطه جنسی دیگر ارتباطی با مادر نداشته و تأمین نفقه زن را نیز انجام نمیداده است] و یا پدرانی که اصلاً فرزند خود را از خانواده طرد و می فروختند و ... و حال آیا اینان نیز با پدری که وصفش گذشت یکسان اند؟ همچنین در برخی خانواده ها مادر نیز شاغل بوده و نفقه وی توسط شوهر پرداخت نمیشود و یا مادر پس از طلاق عهده دار مراقبت از فرزند و پرداخت نفقه وی میشود با اینکه طبق متن دین، نفقه فرزند حتی پس از طلاق بر عهده پدر است، در این گونه موارد نادر نیز آیا این پدر با پدران دیگر یکسان است؟.

پاسخ ما در اینجا اختیارات ولایت است؛ معصوم (علیهم السلام) و در غیاب وی ولی فقیه اختیاراتی در رابطه با مباحث این چنینی که جزئیات و موارد استثنایی آن توسط قرآن و پیامبر اکرم (صلوات الله علیه) بیان نشده دارند و میتوانند رأی به قصاص پدر بدهند. البته مواردی همچون افساد فی الأرض نیز هست و با استناد به این قائده مقام ولایت میتواند رأی به قصاص بدهد.

نتیجه گیری

بنابراین قائده کلی عدم قصاص والد پس از ارتکاب به قتل ولد است و برداشت مشهور از این قائده عدم قصاص صرفاً پدر و برداشت دیگر عدم قصاص پدر و مادر و برداشت سوم هم قصاص پدر یا مادر در صورت محرز بودن قتل عمد در نیت و عمل از طریق افساد فی الأرض است. البته قول دیگری که بطور کل رأی به قصاص پدر و مادر میدهد نه با روایات سازگار است و نه با عقل [چطور میشود مجازات پدر و مادر با فرد غریبه در قتل فرزندشان یکسان باشد؟].

1: تفسیر نمونه، جلد یکم، ص 603، دار الکتب الاسلامیة (1374).

2: المیزان، جلد یکم، ص 432، منشورات اسماعیلیان.