کلیت ختنه دختران در فقه شیعی
بسم الله الرحمن الرحیم
ختنه در زنان با مردان یک تفاوت اساسی دارد و آن این است که به شکل های مختلفی قابل انجام است [نک: پاشایی، طاهره، شیوع ختنه و عوامل مرتبط با آن در زنان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهرستان روانسر، مجله دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی، ص 58، دوره 9 شماره 4، زمستان 1390ش] و اینکه برخی میگویند ضررهای زیادی دارد برای تمام نوع های آن نیست.
بخش اول) تبیین ختنه دختران در فقه به نقل از اسلام کوئست:
بر اساس تحقیقات سازمان بهداشت جهانی مهم‌ترین دلایل برای انجام ختنه زنان در نزد کسانی که آنرا انجام می‌دهند اینها است: «سلامتی بیشتر، افزایش تکامل دختران و آماده‌سازی آنان برای ازدواج، کنترل تمایلات جنسی زنان تا قبل از ازدواج، جهت مقاومت دختران در مقابل اعمال جنسی نامشروع، پاکی و زیبایی زن (باور بر این است که دختران با برداشتن بخش‌هایی از بدنشان که ناپاک و زشت است، پاک و زیبا می‌شوند) و نگه‌داری رسم و رسوم گذشتگان».[1]
دیدگاه رهبران مذهبی – ادیان آسمانی و غیر آسمانی- نسبت به عمل ختنه زنان متفاوت است؛ برخی از آن حمایت کرده و به انجام آن دستور می‌دهند، عده‌ای این عمل را بی‌ربط به مسائل مذهبی دانسته و گروهی دیگر در جهت ریشه‌کن نمودن آن مشارکت می‌کنند.[2]
حال با این مقدمه، به روایات پیرامون ختنه زنان می‌پردازیم که برخی از آنها جنبه تاریخی نیز داشته و از رسم عرب آن زمان پرده بر می‌دارد. این روایات را می‌توان در سه دسته تقسیم کرد: دسته‌ای حکم اباحه را بیان می‌کنند. از تعدادی عدم استحباب استفاده می‌شود و برخی دیگر حکم استحباب را نشان می‌دهند.
دسته اول. روایاتی که از آنها حکم اباحه به دست می‌آید، از این قرار است:
امام صادق(ع) می‌فرماید: «چون زنان با پیامبر(ص) به مدینه هجرت کردند، در میانشان زنى به نام امّ حبیب بود که زنان را ختنه می‌کرد، حضرت وقتی ایشان را دیدند، به او فرمود: امّ حبیب! امروز هم همان شغلی که در مکه داشتی، داری؟ عرضه داشت: آرى ای رسول خدا! و اگر حرام است و نهى کنید ترک میکنم؟ پیامبر(ص) فرمود: نه حلال است، نزدیک بیا تا چیزى یادت دهم، امّ حبیب نزدیک پیامبر رفت، حضرت فرمود: زمانی که ختنه می‌کنی، افراط مکن و کم‌بردار که صورت را شادابتر می‌کند و شوهر نیز بیشتر لذّت می‌برد؟».[3]
در این‌جا اشاره به این نکته مفید است که در آن زمان مردان، همسران متعددی داشتند و به نوعی می‌توان گفت زنان در رقابتی برای به دست آوردن قلب و محبت شوهر خود بودند تا از این طریق گوی سبقت را از همسران دیگر بربایند. پیامبر اسلام(ص) در عین اینکه هیچ منعی از این نوع خاص ختنه نمی‌کند و دستور به کم برداشتن می‌دهد، ختنه را برای زیبا شدن دختران و همچنین در به دست آوردن دل شوهران کمک می‌کند. به علاوه؛ از این روایت به دست می‌آید که ختنه دختران در اسلام در یک نوع و آن بریدن لب‌های داخلی رحم زن است که راحت و کم مؤنه ترین [ کم رنج ترین ] نوع ختنه زنان بوده و موارد دیگر در آن زمان رایج نبود. همچنین به جهت ضررهای مشخصی که انواع دیگر ختنه بر انسان دارد، مورد پذیرش اسلام نیز نیست.
این روایت، با تعبیر دیگر و البته نزدیک به همین محتوا در منابع حدیثی ذکر شده است.[4]
امام علی(ع) می‌فرماید: «اشکالی در ختنه کردن دختران نیست، اما در مورد مردان، ختنه کردن لازم است».[5] و «ختنه کودکان خود را زودتر انجام دهید؛ زیرا این پاکیزگی بیشتری برایشان دارد، ولی دختران را تا قبل از هفت سالگی ختنه نکنید».[6]
دسته دوم. روایاتی که از ظاهر آنها، مستحب بودن ختنه به دست نمی‌آید:
امام صادق(ع): «خِتَانُ الْغُلَامِ مِنَ السُّنَّةِ وَ خَفْضُ الْجَوَارِی لَیْسَ مِنَ السُّنَّة»؛[7] ختنه کردن پسر بچه سنت است ولی ختنه دختر بچه از سنت نیست.
از امام باقر(ع) پرسیده شد: کنیزی که از سرزمین کفار گرفته شد ولی وقتی دنبال کسی بودم که او را ختنه کند، هیچ زنی را نیافتیم، تکلیف چیست؟ امام(ع) فرمود: «أَمَّا السُّنَّةُ فِی الْخِتَانِ عَلَى الرِّجَالِ وَ لَیْسَ عَلَى النِّسَاء»؛[8] در ختنه کردن سنت بر ختنه مردان است، ولی در مورد زنان این‌گونه نیست.
دسته سوم. روایاتی هستند که عبارت «مَکْرُمَةٌ لِلنِّسَاء» در آن آمده که ظاهراً بر استحباب دلالت دارد؛ مانند:
امام رضا(ع): «الْخِتَانُ سُنَّةٌ وَاجِبَةٌ لِلرِّجَالِ وَ مَکْرُمَةٌ لِلنِّسَاء»؛[9] ... ختنه کردن سنت واجبی است بر مردان که باید آنرا انجام دهند و بر زنان نیز عرفی قابل احترام است ... .
امام صادق(ع): «خَفْضُ الْجَارِیَةِ مَکْرُمَةٌ وَ لَیْسَتْ مِنَ السُّنَّةِ وَ لَا شَیْئاً وَاجِباً وَ أَیُّ شَیْءٍ أَفْضَلُ مِنَ الْمَکْرُمَةِ»؛[10] ختنه دختر عرفی پسندیده است ولی از سنت نبوده و چیز واجبی نیست و چه چیزی بالاتر از عرف پسندیده است.
«الختان مکرمة فی النساء»؛ یعنی ختنه برای بانوان مستحب است ولی واجب نیست. همچنین استحباب این کار برای بانوان به مانند ختنه برای مردان نیست.[11]
جمع میان روایات
همان‌طور که دیدیم؛ برخی از روایات صریح در استحباب نیستند و حتی ظاهر عبارت «لیس من السنة» و یا «لیس علی النساء» نفی استحباب می‌کند،[12] اما فقها با توجه به روایات دسته سوم؛ عبارت «لیس من السنة» را برخلاف ظاهر آن حمل کرده‌اند تا حکم به استحباب به‌جای خود باقی باشد؛[13] به این صورت: منظور از «لَیْسَ مِنَ السُّنَّة» این نیست که ختنه برای بانوان مستحب نباشد، بلکه منظور، این است که ختنه بر دختر بچه واجب نیست و سنّتی که بر آن زیاد تأکید شده باشد، نیست.
در پایان تذکر این نکته ضروری است که در جوامعی که در آن ختنه زنان انجام می‌شود، تنها رسم و سنت قبیله‌ای و فرهنگی است و این جنبه کاملاً بر جنبه اعتقاداتی و دینی غلبه دارد.
نتیجه‌گیری
از مجموع روایات ذکر شده و روایات دیگر، می‌توان چنین نتیجه گرفت:
1. ختنه کردن در میان زنان حجاز وجود داشته و برخی آن را انجام می‌دادند، اما سنت چندان مشهوری در میان آنها نبود. اسلام نیز چندان دغدغه‌ای نسبت به آن نداشته و تنها در حد چند روایت محدود، به جواز آن حکم کرده است.
2. همان‌گونه که گفته شد، روایات در این مسئله متفاوت بوده و تنها در مقام جمع آنها می‌توان حکم به استحباب نمود. اما این استحباب به مانند بسیاری از احکام مستحبه دیگر نیست، بلکه تنها رجحانی برای آن وجود دارد و هیچ تأکید خاصی بر آن نیست.
[اضافه مدیر وبلاگ: بنظر میرسد حتی حکم استحباب را هم به ختنه زنان با این وضع نمیتوان داد]
[1]. شیوع ختنه و عوامل مرتبط با آن در زنان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهرستان روانسر، ص 58 – 59.
[2]. همان، 59.
[3]. الکافی، ج 6، ص 38.
[4]. همان، ج 5، ص 660.
[5]. اصفهانی (مجلسی اول)، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی‌پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ج 8، ص 618، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم، 1406ق.
[6]. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق و مصحح: فیضی، آصف، ج 1، ص 124، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ دوم، 1385ق.
[7]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 21، ص 66، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1404ق.
[8]. مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج 21، ص 66.
[9]. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 125، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378ق.
[10]. الکافی، ج 6، ص 37.
[11]. روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج 8، ص 616.
[12]. میرزای قمّی، ابو القاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، محقق و مصحح: رضوی، مرتضی، ج 4، ص 614، مؤسسه کیهان، تهران، چاپ اول، 1413ق.
[13]. ر.ک: همان؛ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج 8، ص 616.
..........................................................................................................................
نتیجه گیری بخش اول:
1: ختنه در دختران انواع مختلفی دارد.
2: ضررهای زیادی که در فضای مجازی میگویند برای تمام انواع آن نیست، بلکه آمده و مثلاً نوعی از آنرا که در آفریقا مرسوم است، ضررهایش را به تمام انواع ختنه چسبانده اند در حالیکه ربطی به کیفیت ختنه زنان در اسلام ندارد.
3: وجوب آن که اصلاً وجود ندارد بلکه حتی در مستحب بودن آن نیز شبهه است و نمیتوان مستحب بودن آنرا از روایات برداشت کرد.
..........................................................................................................................
بخش دوم) در این بخش فتاوایی را از فقهای مشهور نقل میکنم:
آیت الله سیستانی میگویند:
پرسش: آیا ختنه دختران واجب است یا فقط مستحب و سنت است ؟
پاسخ: اگر منظور از ختنه دختر بریدن پوسته عضو جنسی زن (خروسه) باشد، صحیح آنست که این کار سنت شرعی نیست، بلکه در صورتی که به دختر آسیب برساند حرام می باشد .
و اما قطع خود عضو جنسی زن و یا قطع قسمتی از آن به یقین جنایتی در حق دختر محسوب می شود و برای والدین هیچگونه مجوّزی در اقدام به آن وجود ندارد .
منبع:
https://www.sistani.org/persian/qa/0896
..........................................................
آیت الله مکارم شیرازی میگویند:
حکم ختنه دختران
ختنه کردن دختران که در بعضی از مناطق مرسوم است چه حکمی دارد؟
ما فتوا به منع آن داده ایم.
منبع:
..........................................................
رهبر انقلاب میگویند:
س ۱۳۰۷. آیا ختنه کردن دختران واجب است یا خیر؟
ج. واجب نیست.
منبع:
همچنین رهبر انقلاب هیچ گونه سخنی درباره استحباب ختنه دختران هم ندارند و بنابراین استحباب ختنه دختران هم مورد تأیید ایشان نیست :
..........................................................................................................................
نتیجه گیری بخش دوم:
بنابراین آنچه که مشخص شد این است که این ختنه واجب نیست، مستحب مؤکد هم نیست و در مستحب بودن آن نیز خدشه ای جدی است که می بینیم آیت الله مکارم شیرازی فتوا به منع آن داده است و البته بخاطر صورت فقهی آن حتی اگر مستحب هم باشد اگر ضرری برای دختر داشته باشد حرام است. در کل بنظر میرسد همان سخنی که در انتهای بخش اول گفتم یعنی عدم استحبابش صحیح میباشد و مطابق با رأی رهبری هم هست.
..........................................................................................................................
برای اطلاعات بیشتر، خواندن این پرسش و پاسخ از آیت الله مکارم شیرازی هم اگرچه مستقیماً ربطی به ختنه دختران ندارد اما خالی از لطف نیست:
چرا کودکان را بعد از زمان پیامبر ختنه کردند و این امر خداوند است .مگر در چیزی که خداوند آفریده ایرادی هست. پیامبران قبلی که ختنه نمیشدند؟
اولا در شرایع سابق نیز ختنه بوده است و ثانیا خداوند این عضو را آفریده که در دوران جنینی آن قسمت از جنین را حفظ کند و پس از تولد عضو زایدی محسوب می شود مانند بند ناف بچه که پس از تولد بریده می شود.
نکته: منظور از کودکان، کودکان پسر است چرا که این گفته آیت الله «خداوند این عضو را آفریده که در دوران جنینی آن قسمت از جنین را حفظ کند» تنها برای کودکان پسر صادق است. همچنین در زمان اسلام ختنه کردن پسران عمومیت داشت و نه دختران.
