فلسفه اخلاق و شعار سه گانه آیین زرتشت
بسم الله الرحمن الرحیم
شهید مطهری پیرامون شعار گفتار و کردار و پندار نیک زرتشتیان نقدی بر اساس فلسفه اخلاق بیان داشته و میگوید:
دو مسئله است که باید گفته شود: یکی اینکه در اخلاق و تربیت اسلامی به چه اصول و مبانیای توجه شده. در اخلاق و تربیت، صحیح نیست که بگوییم: اخلاق خوب، تربیت خوب. اخلاق خوب و تربیت خوب را باید به دست آورد. کسی نمیگوید غیر از این است، ولی عمده این است که هر مکتبی چه سیستم اخلاقی را خوب میداند و چه سیستم اخلاقی را بد میداند. مکتبهای اخلاقی دنیا که همه اخلاق پیشنهادی خود را به عنوان اخلاق خوب پیشنهاد کردهاند تفاوتشان با یکدیگر در حد تضاد است، یعنی حداکثر تباین میانشان هست؛ یک عمل را مکتبی اخلاقی میداند و مکتب دیگر ضد اخلاقی. اخلاق علم دستوری است، یعنی علم «چگونه باید بود» و فرمان اینکه اینطور باش. سؤال این است که چگونه باشیم از نظر این مکتب خوب خواهیم بود؟ پس صرف توصیه کردن به اینکه اخلاق خوب داشته باشید، معرّف یک مکتب اخلاقی نمیتواند باشد. و شاید مکرر گفته باشیم که پوک ترین و بیمغزترین حرفها همین حرف منسوب به زردشت است که میگوید:
گفتار نیک، پندار نیک، کردار نیک. آخر نیکی چه هست؟ مثل این است که از مهندسی برای ساختمان یک مسجد طرح بخواهند، به او بگویند: طرح شما چیست؟
بگوید: یک ساختمان خوب. اول باید دید «خوب» و «ساختمان» در نظر او چیست. یا به یک خیاطی بگویند: چه مدل لباس میدوزی ؟ بگوید: یک مدل خوب، ولی معلوم نباشد خوب او چگونه است. این است که وقتی میگوییم اصول و مبانی اخلاق اسلامی، معنایش این است که ببینیم اسلام چه چیزهایی را اخلاق خوب میداند و چه چیزهایی را اخلاق بد. در این صورت ما میتوانیم روش اخلاقی و تربیتی اسلام را بفهمیم (منبع: مجموعه آثار شهید مطهری، ج22، ص645).
در اوستا به این سه پند "اندیشه نیک، گفتار نیک، کردار نیک" سفارش شده و در دین مبین اسلام هم به نیکی سفارش شده است چنانچه در کلام الله به کرات توصیه به انجام عمل صالح را مشاهده میکنیم اما مشخصاً مراد ازین سه پند در آیین زرتشت با اسلام متفاوت است چرا که عقاید و تعریف اسلام از عمل صالح با کردار نیک در آیین زرتشت بسیار فرق دارد. من فکر کنم به هر دین و آیین الهی یا غیر الهی و یا هر نوع عقیده و طرز فکری که نگاه کنید -حتی شیطان پرستان و بی خدایان- باور به این سه پند را در آن دین و یا مجموعه عقاید می بینید، ولی پیروان آن میگویند نیک این -یعنی آیین و عقاید ما- است. بعید میدانم عقیده ای را بتوانید پیدا کنید که بگوید این طرز فکر و مکتب فکری نیک نیست!.
اصولاً برای نیکی پنج معیار را میتوانیم در نظر بگیریم:
1: خود فرد آنرا نیک بداند [مثل صدام که اقدامات خود را نیک می دانست].
2: گروهی آنرا نیک بدانند [داعش اقدامات خود را نیک میداند].
3: جمع کثیری آنرا نیک بدانند و یا در جمعیت گروهی انسان ها بطور نسبی نیک تلقی شود [منظور از جمعیت کثیر چیست؟ مثلاً اگر اکثریت مردم اسرائیل موافق بمباران اتمی فلسطین باشند عمل نیکی محسوب میشود؟ بنظر میرسد این معیار نمیتواند مطلق باشد. البته در روانشناسی تکاملی در رابطه با اخلاقیات بر روی این مقوله پافشاری میشود]
4: همه انسان ها آنرا نیک بدانند [مصداق مشخصی برای این مورد نمیتوان نام برد و فکر نکنم وجود داشته باشد].
5: خداوند آفریدگار هستی آنرا نیک بداند [یعنی اخلاقیات را برگردانیم به امور حرام و حلال در متن دین، خب این معیار تام نیست چون برخی امور هستند که در دین تعیین تکلیف از نظر حرام یا حلال و... نشده اند (مثلاً کم و کیف احسان به والدین، یا چگونگی معاشرت با دیگران یا اینکه مردی با بالا تنه برهنه در محلی عمومی رفت و آمد کند، ممکن است بگویید برای این مقوله ها روایاتی در دست هست لکن روایات مربوط به حوزه اخلاق برخی عجیب و به دور از عقل (مثل بیان کردن آداب بسیاری برای غذا خوردن) و برخی فاقد سند معتبر هستند. در نهایت تازه قوه عقل ما می بایست بکار گرفته شود در جهت اخلاقی بودن یا نبودن برخی شان!! نیز هیچ روایتی نمیتواند حلال خدا را (مثل در مکان عمومی رفتن مردی که بالا تنه اش برهنه است) حرام کند! و روایت از بیخ و بن باطل میشود، حال میتوانیم بگوییم این عمل اخلاقی است؟ مسلماً خیر)].
6. ترکیبی از موارد 3 و 5 (بنظرم این سخن اسلام هست، یعنی چهارچوب اخلاقیات را دین تعیین کرده لکن بقیه موارد بر عهده انسان گذاشته شده است).
اما صرف متن این شعار زرتشتیان هیچکدام از معیارهای فوق به چشم نمیخورد و تنها گفته است نیک، خب این شعار چه جای مانور دادن دارد؟! بر اساس آن چه فرقی در رفتارهای انسان حاصل میشود؟ مثلاً شما به یک داعشی یا یک صهیونیست بیمار کودک کش بگویید بنظرش کردار نیکی دارد یا نه مسلماً خواهد گفت آری، اگر بگویید به کردار و پندار و گفتار نیک باور دارد فکر نکنم جواب منفی بشنوید، ولی آیا در واقعیت کردار نیک دارند؟!.
