مکتب رئالیسم

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از مواردی که در زمینه مطالعات ایران باستان مورد توجه است مقوله جیره ایست که کُورتَش های کارگر در تخت جمشید دریافت میکرده اند. بدلیل آنکه برای ایشان به صراحت از عنوان برده استفاده نشده و جیره دریافت میداشته اند اکثر دانشمندان حوزه تاریخ ایران بیان داشته اند که اینها برده نبوده اند (البته برخی هم کورتش را معادل برده در نظر گرفته اند) و نتیجتاً مشابه مصر باستان که از شهروندان آزاد در ساخت اهرام استفاده و به ایشان جیره تعلق میگرفته در تخت جمشید هم وضع بهمین منوال جریان داشته است. جیره این کورتش ها در قالب کوارت/Quart به این جماعت داده میشده و آنچنان که پروفسور محمد داندامایف در دانشنامه ایرانیکا توضیح میدهد یک کوارت برابر با 1.14 لیتر بوده است (بنگرید به پاراگراف پنجم در اینجا). ماریا بروسیوس در کتاب خودش Women in Ancient Persia که با عنوان «زنان هخامنشی» و «زنان در ایران باستان» دوبار ترجمه فارسی شده این الواح را بررسی کرده و از پرداخت جیره هایی همچون جو و گندم و شراب و... به این کورتش ها تا میزان جیره شان در آن کتاب مستند شرح داده شده است. بر این اساس میزان جیره کورتش هایی که کار تخصصی نداشتند و به اصطلاح کارگر ساده محسوب میشدند بین 20 الی 30 کوارت بوده است:

با یک محاسبه ساده متوجه میشویم دریافتی یک ماه این کارگران از 22.8 الی 34.2 لیتر بوده است. هر یک لیتر مساوی است با یک دسی متر مکعب و هر دسی متر مکعب یک هزارم یک متر مکعب است. یک جعبه مکعبی را فرض کنید که ابعادش یک در یک در یک متر باشد و این مکعب را اگر بعنوان مثال از جو پرش بکنید میشود دریافتی چهل و چهار ماه (سه سال و هشت ماه) یک زن کورتش ساده در تخت جمشید. البته بنابر سخن هاید ماری کخ دریافتی های مناسبتی هم اینان داشته اند منتهای مراتب مشخصاً دریافتی مناسبتی هیچگاه از دریافتی اصلی بیشتر نمیشود و ماری کخ هم این چنین ادعایی ندارد، حتی اگر این درآمد را دو برابر هم کنیم (بر فرض هم اندازه بودن جیره های مناسبتی با ماهانه) باید بگوییم همان مکعب جیره یک سال و ده ماه آن زن میشده است که مشخصاً به زور کفاف خورد و خوراک یک نفر را هم میداده و بر فرض اینکه کل خانواده بیگاری مرفهین هخامنشی را در تخت جمشید میکردند (بیگاری کردن زن و شوهر و فرزندان، با توجه به اینکه کودکان کار هم در تخت جمشید داشته ایم که بین ده الی بیست کوارت به اینان بعنوان جیره غله داده میشده است: بنگرید به اینجا) بازهم جیره شان بشدت ناچیز و کم ارزش بوده است. اما موضوعی که این پست را برای آن منتشر کردم این است که هفت ماه پیش یکی از بازدید کنندگان وبلاگ در کامنت خود به من تذکر داد جیره ای که برده های آشوری میگرفتند در همین حدود دریافتی کورتش ها بوده است. من با مراجعه به دو ارجاعی که بدان ها اشاره کرده بود و بررسی متن اسناد متوجه شدم سخن درستی است.

جیره در آشور و بابل با واحد حجمی qa یا sila یا qu پرداخت میشده است (شکل سومری اش sila و اکدی اش qû است) و آنچنان که در ایرانیکا (پاراگراف سیزدهم در اینجا) و ویکی پدیای انگلیسی (قسمت Capacity or volume در اینجا) میخوانیم در حدود یک لیتر بوده است (ایرانیکا مقدار دقیقش را مابین 920 الی 944 میلی لیتر با میانگین 932 میلی لیتر [0.932 لیتر] بیان میکند). خانم پروفسور هریت کرافورد باستان شناس بریتانیایی در مقاله خود با عنوان «AN EXPLORATION O F THE WORLD OF WOMEN IN THIRD-MILLENNIUM MESOPOTAMIA/کاوشی در جهان زنان در هزاره سوم بین النهرین» با ارجاع به کتاب «The Development of É-MÍ in Lagash during Early Dynastic III» از پروفسور کازویا ماکاوا استاد بازنشسته دانشگاه کیوتو طی بحثی در رابطه با جیره های دریافتی مربوط به خانواده های سلطنتی که کنیزانشان را هم در بر میگرفته (برده های زن) بیان میدارد که در اسناد آشوریان اشاره شده دریافتی جیره 18 سیلا برای افرادی بوده که از خریده شدنشان سخن گفته شده و ممکن است اسیران جنگی یا برده های بدهکار بوده باشند [یحتمل منظورش افرادی هست که بخاطر بدهی خود یا مثلا پدرشان برده شدند]:

The ones receiving 18 silas are described as purchased and may have been prisoners of war or perhaps debt slaves.

این دریافتی که حدوداً هفده لیتر میشده حداقل درآمد در بین النهرین باستان محسوب میشده که بردگان این میزان جیره را دریافت میداشتند. اینکه میزان جیره بردگان در این حدود بوده بر اساس سند باستان شناسی دیگری تأیید میشود چنانچه جان جریت درکسن مدرس آشور شناسی در دانشگاه لیدن هلند (مدرس عموماً به فردی میگویند که برای دانشجویان مقطع کارشناسی تدریس میکند) در مقاله خود با عنوان «The Old Assyrian Trade and its Participants» بر اساس سند باستان شناسی از شکایت زنی سخن میگوید که اعتراض داشته چرا در ماه به اندازه یک کنیز [برده مؤنث] یعنی بیست qa جیره غذایی برای خوردن دارد:

A woman in Assur complains that she is forced to eat the same quantity as a slave girl, just 20 litres per month.

بر اساس این دو سند جیره بردگان زن چیزی مابین 17 الی 18.7 لیتر بوده است [اگر بیشتر نباشد]. حالا اینرا کنار جیره کارگران زن در تخت جمشید که 22.8 لیتر در ماه بوده قرار بدهیم متوجه میشویم اختلاف اندکی دارند و بعبارتی کورتش زن ساده در تخت جمشید صرفاً 4.1 لیتر ماهیانه درآمدش بیشتر از برده زنی در آشور باستان بوده است [همانطور که متذکر شدم اگر جیره بردگان زن بیشتر ازین نبوده باشد]. ضمن اینکه این ارقام متعلق به بازه زمانی دوران کهن یا قدیم آشور باستان بعنوان دومین بخش از تاریخ امپراطوری آشور مابین قرن بیستم الی چهاردهم قبل از میلاد هستند (بنگرید به اینجا) یعنی زمانی که حتی امپراطوری مادها هم در ایران پا نگرفته بود در بین النهرین به بردگان جیره غذایی میداده اند. این در حالیست که یک سند از میزان جیره ای که به بردگان در تخت جمشید داده میشده ما در اختیار نداریم و چه بسا جیره ای نداشته و صرفاً بر حسب اختیارات ارباب خود غذای روزانه ای در حدی که بتوانند بیگاری کنند به ایشان تعلق میگرفته است؛ بنابراین اگر کورتش ها را بطور کل کارگران غیر برده در نظر بگیریم با برتری تمدن آشور نسبت به ایران باستان روبرو میشویم بگونه ای که حتی برده های آن تمدن هم دارای جیره ای نزدیک به کارگران غیر برده تخت جمشید بودند. 

اما از طرفی دیگر، با در نظر گرفتن میزان جیره ای که به بردگان در دوران آشور باستان داده میشده میتوان خدشه ای جدی به سخن مرحوم مرتضی ثاقب فر وارد ساخت که دریافت جیره توسط کورتش های تخت جمشید را دال بر برده نبودن ایشان میدانست چنانچه ایشان در بخش یادداشت های مترجم کتاب هخامنشیان خانم پروفسور آملی کورت میگویند:

چنانچه مشاهده میکنید مرحوم ثاقب فر صرف جیره گرفتن کورتش ها سخن از برده نبودنشان رانده است اما در عین حال با اشاره به سخنان آملی کورت در ص123 همین کتاب بیان داشته که برخی دانشمندان اساساً کورتش را معادل برده در نظر میگرفته اند چنانچه آملی کورت در اینباره میگوید:

بعید نیست که طی چندین قرن از دوره دوم تاریخ آشور تا برآمدن هخامنشیان جیره بردگان زن هم دچار تغییر و افزایش پیدا کرده باشد و میزان جیره 22 لیتر برای کورتش های ساده در تخت جمشید هم مقوله ای عجیب و جیره ای زیاده از حد در آن دوران نباشد. ضمن اینکه بر اساس سند دومی که قرار دادم متوجه میشوید که هم به شهروندان آزاد و هم به بردگان توسط دو فرد یا منبع متفاوت جیره داده نمیشده و بنابراین میتوان عنوان کرد که کورتش های ساده در تخت جمشید برده باشند و شهروندان آزاد هم عهده دار کارهای تخصصی با جیره بیشتر و نتیجتاً برده یا شهروند آزاد بودن از همین میزان جیره مشخص شود. در ارجاع اول نیز اشاره مستقیم به جیره دریافتی برده ها نشده بود بلکه از طریق قرینه ای متوجه شده بودند محتملاً دریافت کنندگان 18 sila جیره برده هستند (قول موجه هم همین است با توجه به اینکه شهروند آزاد خریداری نمیشود) و این یعنی نبود کلمه ای که مستقیم و بطور صریح حاوی معنای برده بودن باشد نیز به تنهایی دال بر تأیید نظریه برده نبودن کورتش ها نمیتواند باشد.

نکته دیگر آنکه کمی نامحتمل است گفته شود کودکان شهروندان آزاد در تخت جمشید بخاطر جیره ای ناچیز به بیگاری گرفته میشدند [چنانچه سندش را از کتاب ماریا بروسیوس قرار دادم] بنابراین میتوان عنوان کرد این کودکان هم فرزندان همان کورتش های ساده یا بردگان در تخت جمشید بوده اند و برای همین به بیگاری گرفته شده و جیره ای ناچیز دریافت میداشتند. در نهایت بنظرم نمیتوان این نظر را رد کرد و باید اذعان داشت حداقل ماهیت کورتش های ساده و کودکان کار تخت جمشید فی الحال برای ما چندان روشن نیست از لحاظ اینکه برده بودند یا خیر.

تذکر: اگر به سندی برخوردم که میزان جیره بردگان را در بین النهرین بیشتر از آن مقدار دو ارجاع مذکور بیان داشته بود آنرا در انتهای همین پست اضافه میکنم. نیز متشکر میشوم اگر شما خواننده گرامی به سندی در این رابطه برخوردید به نظر بنده حقیر برسانیدش.