نو اندیشی دینی و جایگاه مسلمانان دغدغه مند
بسم الله الرحمن الرحیم
آقای دکتر گیلوایی از کتاب خودشان سه مدل فکری و نگاه کلی به مقوله عقل و دین را مطرح و سپس به نقد اجمالی هریک و بیان دیدگاه موجه از منظر خودشان میپردازد:
گزارشی از نشست بررسی کتاب «نظریه ای در باب دین و شادی؛ دین تاریخی و مهار دوگانه شادی» حسن محدثی گیلوایی نویسنده و پژوهشگر دین در توضیح گرایش بازسازی گرایی دینی میگوید:
بازسازی گرایی دینی برابر است با پذیرش تجدید نظر در تفکّر سنّتی و شکستن قالب های قدیمی دین و ارایه طرحی نو در چارچوب های جدید به طوری که محتوای دین محفوظ بماند.
وی سه مدل را برای گرایشهای دینی در ایران امروزی مطرح میکند:
الف) گرایش محافظت گرایی دینی
- عقل نقش مهمّی ندارد و صرفاً خادم دین است.
- بیشتر به میراث مَدرسی رجوع می کند تا قرآن.
- پاس داری از دین را برعهده ی سازمان روحانیت می داند.
- انسان را ذاتاً پاک و دین دار میداند و در عین حال مستعد انحراف.
- وظیفه مومنان و دولت دینی، حفاظت از ایمان مردم است.
- بی اعتقادی به تغییر دین و سازگاری با جهان مدرن.
- اعتقاد به قرائت واحد و رسمی از دین.
- کنترل و تهذیب اخلاقی با معیار های سنّتی.
- نظارت بر شیوه ی زندگی خصوصی مردم.
- حمله به سنّت روشنفکری مدرن.
- یکسان سازی شیوه فکر افراد.
- ترویج شیوه خاص از هنجار های ظاهری (پوشش، رنگ...)
- پدرسالاری سیاسی و روحانی در نهاد های مختلف.
- تقبیح اندیشۀ ناسیونالیسم مدرن.
- سلطۀ ایدئولوژیک بر رسانه ها و آموزش عمومی.
- احیای فرهنگ دینی سنّتی و مبارزه با مظاهر تجدّد غرب.
ب) گرایش ترمیم گرایی دینی
- در این گرایش، عقل عملی فعّال است و دین را با شرایط متغیّر اجتماعی سازگار میخواهد.
- تاکید برتقسیم احکام به اولیه و ثانویه (احکام اولیه را تغییر ناپذیر و احکام ثانویه را تغییر پذیر میداند؟)
- در احکام ثانویه به اجتهاد درون دینی، استنباط های تازه و کارآمدی دین با مقتضیات زمان نظر دارد.
- مواجهه سطحی با مدرنیته (برخی عناصر مدرن را می پذیرند) و به اعتقاد نویسنده ترکیب های متضادّی مانند دموکراسی اسلامی و ... میسازند.
- در انسان شناسی شباهت زیادی با محافظت گرایان دارند (انسان ها فطرتاً دین دارند ولی...)
- می کوشد تا تجدّد را اسلامی کرده و در چهارچوب آموزه های دینی درآورد.
- همانند بازسازی گرایان به آزادی و انتخاب معتقدند ولی انتخابی که منجر به خیر شود و نه گمراهی.
- مهّمترین مسأله متفکر دینی را اسلامی و مقتضیات زمان می داند.
- از سازگاری درونی و بیرونی عقل و وحی دفاع می کند و عقل خود بنیاد را به مثابه مبنا نمیپذیرد.
- شادی را به صورت نسبی میپذیرند. نه نگاهی منفی به شادی دارند و نه نگاهی کاملا مثبت، بلکه دیدگاهی مشروط (مطابق شرع و عرف) دارد.
- شادی را امری ضروری میداند؛ به شرط همخوانی با شئونات اسلامی و با قیودی مبهم هم چون لهوی نبودن.
- ترمیم گرایان در مقایسه با محافظت گرایان، فقط در مقاطع محدودی در مناصب کلیدی نقش داشتند.
ج) گرایش بازسازی گرایی دینی
- خواهان سازگاری دین و عقل است و می کوشد تصویری عقلانی از دین، حکومت و آزادی ارایه دهد.
- احکام را دو نوع می داند: بیشتر متغیر و معدودی غیر متغیر و ابدی.
- انتقاد جدّی به فقه دارد (فقه اسلامی دچار تأخر است و باید اجتهاد کند).
- تفکّر دین سنّتی را در حل مسایل روز ناتوان می داند.
- خواهان تجدید بنای اساسی اسلامی است.
- تغییرات مورد نظرترمیم گرایان را کافی نمی داند.
- معتقد به گذار از سنّت به مدرنیته هستند.
- مبانی مدرنیته را می پذیرند؛ اما برخی به نحو انتقادی و برخی به نحو غیرانتقادی.
- اغلب فقه را برای رویارویی با ضرورت های جدید زندگی ناتوان می دانند و خواهان تجدید نظرند.
- دین باید بر اساس بنیان های فرا زمینه ای اش بازسازی شود تا با جامعه مدرن زیست کند.
- ثابتات دین را حداقلی تعریف می کند.
- حقوق بشر، دموکراسی و آزادی را آرمان هایی مترقی می داند.
- با تفکّر دینی سنّتی به مبارزه برخاسته اند و اصلاح دینی را در اولویت قرار داده اند.
- معتقدند که میتوان آموزه های دینی را روز آمد کرد و قرائتی جدید از دین ارایه داد که با زندگی امروز در تضاد نباشد.
- شادی را امری ضروری میداند و برخالف محافظت گرایان و ترمیم گرایان، بر شادی و به ویژه رفتار جمعی شادمانه تاکید دارد.
- برخالف محافظت گرایان، شادی را فقط از درون چهار چوب های دینی بیرون نمی آورند و آن را در منابع مستقل دیگر نیز میجویند.
- بازسازی گرایان از نظر مشارکت در تاریخ جمهوری اسلامی، کم ترین سهم را داشته اند.
(منبع: به نقل از انصاف نیوز، بنگرید به اینجا)
گرچه دیدگاه خود آقای گیلوایی معطوف به مورد سوم است و سعی میکند در بیان تبیین موارد یک و دو نقد خود را هم نسبت به آنها بیان کند و نیز مورد یک را جریان حاکم بر جمهوری اسلامی نشان بدهد اما آنچنان که نشان خواهم داد مورد سوم هم مشابه مورد اول به نتایج خوبی منجر نخواهد شد و اساساً ماحصلی جز سکولاریسم به ارمغان نمی آورد. من به شخصه مورد دوم یعنی «گرایش ترمیم گرایی دینی» را موجه ترین دیدگاه در عصر غیبت معصوم (ع) میدانم. اما پیرامون برخی نکاتی که آقای گیلوایی ناظر به آن بیان داشتند نقد دارم و نیز اینکه عنوان ترمیم گرایی را بهیچ عنوان قبول ندارم، دین دچار خدشه و مشکل نشده ترمیم بخواهد، این مسلمانان بودند که با رویکردی اشتباه به قرائتی غلط از احکام دینی رسیده و آن نیاز به نفی و اصلاح اساسی دارد. هدف تبیین متن دین است نه اصلاح یا... که مشخصاً فرامین نازل شده از جانب خداوند در هر زمان و مکانی صادق خواهند بود مگر آنهایی که قیدی داشته باشند بر زمان مند بودن.
پیرامون گرایش اول پیشتر در سلسله پستهایی نشان دادم چه نتایج فاجعه باری را بهمراه خواهد داشت مثل مقوله کافر حربی و اعتبار شهادت زنان و...، برای مورد سوم هم باید آقای گیلوایی مشخص کنند این مقوله تطبیق با چه شیوه ای بناست انجام بگیرد؟ مثلا شاهد این هستیم دموکراسی را تا جایی پیش میبرند که سخن از قانونی شدن تهیه و توزیع مشروبات الکلی و نیمه برهنگی و... میزنند، اینها تطبیق عقلانی دین است یا اصلاح دین بخاطر نظرات شخصی؟. کاری که در دین باید بکنیم چیست؟ این است که نظرات شخصی خود را بر دین تحمیل بکنیم مشابه کاری که اکثر فقها کردند و نیز به اصطلاح روشنفکران در حال انجام آن هستند و یا اینکه متن دین را ملاک قرار داده و سعی کنیم تا حد امکان امور را به آن برگردانده و هرچه با یقین به آن رسید بدان عمل بکنیم و مبنای عقلی را متن دین قرار بدهیم نه نظرات شخصی مان؟!، مشخصا دیدگاه صحیح مورد دوم است که در دسته بندی آقای گیلوایی به تز دومشان یعنی گرایش ترمیم گرایی دینی بیشتر برمیگردد البته اشتراکاتی را هم با تز سوم و تا حدی اول هم دارد.
