تحقیقی پیرامون ترجمه دو کلمه اکدی
بسم الله الرحمن الرحیم
در این پست میخواهم بصورت تخصصی معنای سه کلمه «nišū/nišē» و «dâku» را در زبان اکدی/آشوری بررسی بکنم. توجه داشته باشید که این دو کلمه «nišū/nišē» جمع هستند چنانچه در وبسایت انجمن آشور شناسی فرانسه پیرامون کلمه nišē و nišū مشاهده میکنیم:
همانطور که مشاهده میکنید کلمه nišē به نوعی شبیه به جمع مکسر هست و برای آن گفته شده «plural word» و خب معانیش هم منحصر در مردم و افراد میباشد. بنابر رو نوشت پروفسور گریسون از رویدادنامه نبونئید یکبار در ستون سوم سال هفدهم [= 539-538 قبل از میلاد] بند سیزدهم nišū آمده اما بار دیگر در بند چهاردهم nišē:
چنانچه مشاهده میکنید در بند سیزدهم هم کلمه ارتش آمده (با خط زرد رنگ مشخصش کردیم) و هم کلمه مردم اکد (با خط نارنجی مشخص شده) و وجود این دو کلمه کنار هم در یک بند یعنی کاتب بخوبی با لغات زبان اکدی و معنا و مفهومشان آشنا بوده و بهمین خاطر است که در بند بعدی کلمه «nišē» را می آورد یعنی منظورش همان نیشو در بند سیزدهم است و نه «ummani» که معنی ارتش میداد.
البته رونوشتی که پروفسور بیولی از آن در کتاب خود بهره برده کمی متفاوت است چنانچه بجای nišē در بند چهاردهم UN.MES بند سیزده تکرار شده است [بر اساس رونوشت مندرج در کتاب پروفسور بیولی میتوان گفت UN.MES میتواند بجای هردو بکار برود]:
نیز در نظر داشته باشید بر اساس دستور زبان اکدی کلمه nišē از نظر جنسیت مؤنث هست چنانچه در قسمت مربوط به کلمات دو جنسه میخوانیم:
در تصویر فوق کلمه «ummanum» [= ارتش] را هم مشاهده میکنید که در بند سیزدهم رویدادنامه نبونئید بصورت «ummani» و به همان معنای اصلی اش یعنی ارتش آمده بود و البته ممکن است بصورت «umman» نیز بیاید چنانچه در رونوشتی مربوط به رویدادنامه پادشاهان اولیه بابل لئونارد ویلیام کینگ مشاهده میکنیم:
همانطور که بر اساس رونوشت مندرج در کتاب پروفسور بیولی هم متذکر شدم در دیکشنری اکدی هم مشاهده میکنیم UN.MES همان nišū است:
این کلمه که بصورت nišū/nišē/UN.MES/nišūmes/nišēmes [دو حرف me نشانه جمع بودن کلمه هستند که البته کاربری شان شبیه به s در زبان انگلیسی برای کلمات مفرد هست، مثلاً Dingir یعنی «خدا» اما Dingirmes که در استوانه کوروش مشاهده اش میکنیم یعنی خدایان] در رو نوشت های اسناد باستان شناسی به زبان اکدی/آشوری می آید عموماً به مردم ترجمه میشود چنانچه والتر ال نش فی المثل در کتاب خود آنرا فقط به مردم برگردانده و دو موردش را اینجا مشاهده میکنیم:
البته توجه داشته باشید دو حرف «šu» ربطی به معنی کلمه ما ندارد و مرتبط با his در ترجمه هستند [یعنی مردم او و این او به šu برمیگردد].
اگر بخواهیم دقیق تر نگاه کنیم در برخی موارد معانی دیگری هم این کلمه «نیشو/nišū» میتواند بدهد چنانچه در جلد دوم حرف n دیکشنری آشوری [این دیکشنری کار جمعی از نویسندگان و از انستیتو شرق شناسی دانشگاه شیکاگو آمریکاست] میخوانیم:
چنانچه مشاهده میکنید اگرچه اکثر معناهایش حول مردم و افراد و خانواده است اما دو معنی کارگر و سرباز هم برای آن بیان شده لکن در نظر داشته باشید که مجازاً معنی سرباز یا کارگر میدهد نه مستقیماً، چرا؟ چون در اندک مواردی که پی میبریم منظور از نیشو سربازان یا کارگران است بازهم در ترجمه به «مردان» برگردانده میشود نه سربازان یا...:
همانطور که می بینید در ترجمه به مردان برگردانده میشود اما بر اساس قراینی [مثلاً یک مورد که گفته بود مردانی را میفرستم] متوجه میشویم منظور سربازان یا کارگران یا گروه مردانی بوده [معنای جز مردم یا مجموعه ای از افراد و یا خانواده و... که زن و مرد را در برمیگیرد] اما اگر همچین قرینه صریح و آشکاری نباشد که نشان بدهد نمیتواند منظور مردم باشد بلا استثناء این کلمه باید به مردم برگردانده شود چنانچه در غالب مواردی که این کلمه آمده مشاهده میکنیم و از همین دیکشنری تخصصی آشوری هم برایتان چند موردش را قرار میدهیم:
بنابراین اگر قرینه ای نباشد که به صراحت بگوید نمیتواند منظور از نیشو مردم باشد معنی این کلمه مردم و... است اما اگر قرینه باشد آنرا به «مردان» در ترجمه مستقیم برگردانده لکن مجازاً عنوان میشود منظور کارگران یا سربازان بوده است مثلاً یک شاه میگوید ارتش خود را به فلان منطقه فرستادم یا مردان خود را، گرچه عموماً باید گفته شود سربازان خود یا افراد خود ولی خب اینی هم که عنوان بشود مردان خود ناممکن نیست. نکته مهم دیگر در رابطه با کلمه نیشو این است که نه تنها در ترجمه اکدی به انگلیسی معنای مردم میدهد بلکه در انگلیسی به اکدی هم اگر بخواهند مردم را ترجمه کنند به همین نیشو/nišū ترجمه میکنند چنانچه در این دیکشنری انگلیسی به اکدی میخوانیم:
نیز پروفسور گریسون در ترجمه اسناد باستان شناسی به زبان آشوری آنجایی که میخواسته از مردم بهره ببرد کلمه nišū بکار برده است [با توجه به اینکه عبارات داخل کروشه از مترجم است نه خود کتیبه و در اینجا نیشو داخل کروشه هست این نتیجه گیری را کردم]:
بنابراین نه تنها معنی اصلی این کلمه مردم است بلکه ترجمه مردم به زبان انگلیسی در زبان اکدی هم همین کلمه میشود و نیز مترجمین هرگاه خواسته اند کلمه مردم را در ترجمه اضافه کنند باز از همین کلمه بهره برده اند. در ترجمه رویدادنامه های شاهان اولیه بابل از لئونارد ویلیام کینگ هم همین نتیجه گیری بوضوح به چشم میخورد چنانچه مشاهده میکنیم:
کلمه بعدی «dâku» هست و برای آن در دیکشنری آشوری میخوانیم:
این کلمه هم همانطور که مشاهده میکنید معنای اصلی و غالبش کشتن و یا کشتار و... هست اما به دو معنای شکست دادن و یا مبارزه کردن هم ممکن است ترجمه شود و بنابراین طبیعتاً مادامی که قرینه صریح یا منعی در کار نباشد باید آنرا به کشتار و... ترجمه کرد. واندر اسپک در مقاله اش به سال 2014 در این رابطه بیان میدارد اگر مخاطب این کلمه مفرد باشد ترجیحاً به کشتن ترجمه میشود [و نتجیتاً معنای شکست دادن یا مبارزه در حالت مفرد اصلاً کاربرد ندارد و بصورت یک احتمال در حالت جمع مطرح است صرفاً]:
Note that the verb GAZ = dâku can either mean "to kill" or "to defeat," but in the context of an individual the translation "to kill" is to be preferred.
Cyrus the Great, Exiles and Foreign Gods A Comparison of Assyrian and Persian Policies on Subject Nations, R.J. van der Spek, VU University Amsterdam, 2014, page 34
نقل قول اسپک را از کانال پژوهشی آرتا متعلق به دوست گرامی مان جناب آقای حامد شادفر برداشته ام
نیز اسپک در همان ارجاع فوق و در صفحه 32 اش معناهای «مردم» و «قتل عام» را برای نیشو و داکو به صراحت تأیید میکند:
he could only achieve this after having defeated the Babylonian army at Opis and having slaughtered the people, again according to the Nabonidus Chronicle.
و در همان صفحه بیان میدارد نیشو در تمام کتیبه های جنگی دیگر ماننده رویدادنامه بطلمیوس همواره معنای مردم میدهد که این بر اساس دیکشنری های تخصصی و علم لغت شناسی زبان اکدی هست که بطور اجمالی برایتان آنرا شرح دادم. برای همین است که در وبسایت معروف لیویوس (اینجا) با وجود اینکه ترجمه رویدادنامه نبونئید خود را در جولای سال 2020 تغییر داده است «last modified on 14 July 2020» اما همچنان به صراحت میخوانیم که کوروش دوم روی به کشتار مردم بعد از شکست ارتش نبونئید در اپیس آورده است:
[iii.13] the Tigris against the army of Akkad, the people of Akkad
[iii.14] retreated. He carried off the plunder (and) slaughtered the people. On the fourteenth day Sippar was captured without a battle.
پروفسور مارک وان د میروپ آشورولوژیست و استاد تمام دانشگاه کلمبیا نیز در صفحه 311 اثر خود به سال 2016 بیان میدارد کوروش دوم مردم اپیس را قتل عام و شهر را نیز غارت کرد:
باز در سال 2021 هم خانم پروفسور استفان دالی همین برداشت صحیح را در کتابش مد نظر قرار داده است:
The Babylonian Chronicle tells of a fierce battle won by Cyrus at Upe (Greek Opis) east of the Tigris, which resulted in looting and the massacre of its citizens.
The City of Babylon: A History, c. 2000 BC – AD 116, Stephanie Dalley, Cambridge University Press, 2021, page 261-270
بنابراین همانطور که مشاهده میکنید جدیدترین پژوهش ها و تحقیقات مطابق با اسناد و پژوهش های بیشمار پیشین پیرامون این دو کلمه در رویدادنامه نبونئید مبنی بر ترجمه شان به «کشتار/قتل عام» و «مردم» است و بر آن صحه میگذارند. نفی این گزاره مساوی است با نفی اسناد باستان شناسی و به سخره گرفتن علم لغت شناسی زبان اکدی و دانش چندین دانشمند حوزه ایران باستان و آشورشناسی و... (بیش از بیست دانشمند به صراحت معنای مردم و کشتار را تأیید کرده اند که خدا را شکر قبلاً مفصل این مقوله را بررسی کرده ام، بنگرید به اینجا). خاصه این قسمت از رویدادنامه نبونئید تنها در صورتی داکو میتواند احتمالاً معنای شکست دادن بدهد که نیشو معنای سربازان بدهد که اثبات کردم این چنین چیزی صحت ندارد و نتیجتاً بطور خلاصه عرض کنم ارتش نبونئید در حال جنگ بود لکن بعد شکست میخورد و در بند سیزدهم رویدادنامه ذکر میشود مردم و ارتش عقب نشینی میکنند، در بند بعدی اما عنوان میشود کوروش مردم را قتل عام میکند که میتواند شامل مردم عادی و سپاهیان باهم نیز باشد و یا مردم به تنهایی.
اینجا وقتی میتوان گفت منظور شکست دادن است که دست کم قبل از عقب نشینی کلمه داکو می آمد آنهم باید داکو بر سپاه و مردم باهم اطلاق میشد نه مشابه بند چهارده فقط مردم نه در بند بعد از عقب نشینی. کوروش جنگ را برده بود و سپاه نبونئید شکست خورده بود، رویدادنامه میگوید کوروش مردم رو قتل عام میکند. بعد از شکست و عقب نشینی سپاه نبونئید، دیگر دلیلی ندارد سخن از شکست دادن باشد تازه آنهم فقط برای مردم عنوان داکو بیاید، بدون وجود قرینه یعنی یک دلیل یا گزاره ای از خود رویدادنامه که بتوان گفت معنای اصلی داکو که کشتار باشد بر نیشو که مردم هست صدق نکند طبیعتا عقل حکم میکند معنای اصلی در نظر گرفته بشود.
همچنین بیان کردن معنایی جز مردم و کشتار یا قتل عام توهین به سواد کاتب رویدادنامه نبونئید است چون این کاتب این قدر می فهمیده که در بند سیزدهم «ummani» را برای ارتش و «nišū» را برای مردم بیاورد و فرق این دو را میدانسته و مشخصاً هر دو را در یک بند آورده تا به مخاطب بفهماند منظورش هم مردم است هم ارتش و در بند چهاردهم فقط «nišē» که یک کلمه با جنسیت مؤنث هست را آورده تا متذکر بشود که کوروش دوم مردم را قتل عام کرد. نیز توجه داشته باشید بهیچ روی داکو در اینجا نمیتواند معنی شکست دادن بدهد چون کلمه داکو در اینجا نه به ارتش که به نیشو برمیگردد و حال اگر فرض بگیریم منظور از نیشو مردان هست که اشاره به مردان ارتش دارد هیچ گاه کسی نمیگوید ارتش عقب نشینی کرد یا مردان عقب نشینی کردند و کوروش آنها را شکست داد بلکه باید گفته شود ارتش را کوروش شکست داد اما می بینیم که کلمه ارتش در بند سیزدهم آمده و هیچ ربطی به داکو بند چهاردهم ندارد بنابراین عنوان «شکست دادن مردان» کذب است و کشتار مردان درست است [اگر فرض بگیریم منظور از نیشو مردان بوده که در ارتش بودند و خب نشان دادم این دیدگاه البته نادرست هست].
دوستمان جناب آقای حسین جمشیدی نیز تصویر کتاب پروفسور شیگئو یامادا (از اساتید پژوهشگاه علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تسوکوبای ژاپن که زمینه تحقیقاتش تاریخ آسیا و آفریقاست، بنگرید به صفحه ایشان در وبسایت دانشگاه تسوکوبا در اینجا) را برایم بهمراه توضیحاتی فرستادند که در راستای سخن من در این پست میباشد:
Akkadian dâku "to kill" is sometimes to be translated "to defeat" when the direct object is a king, an enemy (nakru), an army (ummānu, ṣābu) or a land (mātu).
یامادا میگوید [معنای] داکو (dâku) در اکدی «کشتن» است، گاهی اوقات به «شکست دادن» هم ترجمه میشود وقتی که هدف مستقیم یک پادشاه: دشمن (nakru) - ارتش (ummānu، ṣābu) یا سرزمین (mātu) باشد.
و میدانیم در کتیبه رویدادنامه نبونئید بخش مربوط به کشتار مردم، پادشاه که مشخص هست کوروش میباشد و برای هدف کوروش هم که نه لفظ دشمن (به اکدی: nakru) آمده و نه ارتش (به اکدی: ummānu و ṣābu) یا یک سرزمین (به اکدی: mātu) ، نیامده که داکو (dâku) معنی شکست دادن بدهد بلکه لفظ مردم (به اکدی: nise) آمده و در منبع ارسال شده (تصویر بالا) nisu/nise جزو مواردی نیست که معنی داکو را به defeat (شکست دادن) تغییر دهد.
برای این مقوله که در ابتدای بند چهاردهم سخن از گریختن/عقب نشینی هست سه حالت بیشتر نداریم که هر سه نیز کاملاً در راستای قتل عام مردم هستند:
الف) ارتش اکد توانسته بود بگریزد وگرنه در همان بند چهاردهم هم دو عنوان بند سیزدهم را کاتب رویدادنامه باید می آورد و این طبیعی است مردم یک شهر نتوانند مشابه ارتش از آنجا فرار کنند و طبیعتاً بخش بزرگی از مردم شهر [اگر بگوییم عقب نشینی/گریختن در ابتدای بند چهاردهم هم به مردم هم به ارتش در بند سیزدهم برمیگردد و نه فقط ارتش] نتوانسته بودند فرار کنند چه آنکه فی المثل دارای اسب و... نیستند و یا زن و بچه و کهنسال بینشان است و... .
ب) گریختن به ارتش اکد در همان بند سیزدهم صرفاً برمیگردد و مردم فرصت گریختن نداشتند وگرنه در اواسط یا انتهای بند چهاردهم بدان اشاره میکرد.
ج) گریختن به مردم اپیس صرفاً اشاره دارد و ارتش اکد بعد از حمله کوروش دوم هزیمت شده و مردم هم از ترس سپاه پارسها شروع به گریختن میکنند و کوروش هم وقتی به ایشان در شهر میرسد قتل عامشان میکند [خواه بخشی شان توانسته باشند از شهر فرار کنند خواه بعد از اقدام به فرار وقتی هنوز کامل از شهر خارج نشده بودند کوروش و سپاهش از راه برسند].
بنابراین توجه داشته باشید که فرضیات بی اعتبار و بدون پشتوانه اسناد و علم لغت شناسی متعلق به تاریخ نیستند بلکه داستان سرایی گوینده میباشند.
