مقایسه کوتاه ازدواج با محارم در مصر و ایران باستان
بسم الله الرحمن الرحیم
یورو نیوز دیروز طی پستی به مبحث ازدواج با محارم در مصر باستان پرداخته و نکات مهمی را مطرح کرده است (بنگرید به اینجا). فارغ ازینکه اعتبار موارد تاریخی که یورو نیوز بیان میدارد چقدر هست [که خود پژوهشی جدا میطلبد و من هم تخصصم تاریخ مصر نیست بتوانم در مدت زمان کوتاهی اعتبار سنجی بکنم] اما بر فرض قبول مواردی که در پست این خبرگزاری منتشر شده نکات مهمی به چشم میخورد که نظر من روی این موارد هست (بطور کل در نظر داشته باشید هرودوت بعنوان پدر علم تاریخ و یکی از قدیمی ترین مورخان که درباره تاریخ مصر قلم فرسایی کرده هیچ سخنی راجع به وجود ازدواج با محارم در میان مصریان بیان نمیکند و این احتمال را قوت می بخشد که یا در بازه زمانی هرودوت وجود نداشته یا آن قدر نادر بوده که به چشم این مورخ نیاید):
الف) این ازدواج ها بجز موارد خیلی اندکی که پدر-دختری بودند، برادر-خواهری هستند و ازدواج مادر-پسری یا پدربزرگ-نوه ای نداریم.
ب) خیلی ازین ازدواج های برادر-خواهری شامل ازدواج پسر خوانده با دختر خانواده بوده بدین صورت که داماد پسر خوانده خانواده زن خود میشده است فلذاً بر تعریف رایج از ازدواج با محارم صدق نمیکند.
ج) در دوره های زمانی قبل از سال 30 میلاد ازدواج با محارم در مصر باستان امری نادر بشمار می آمده است.
د) سه مورد ازین ازدواج ها اما نه به بعد از سال 30 میلاد که به عهد بسیار کهنی تعلق دارند و از آن جمله است ازدواج سنوسرت یکم (قرن بیستم قبل از میلاد) با خواهرش «نفرو» - ازدواج آمنهوتپ اول (قرن شانزدهم قبل از میلاد) با خواهرش «احموس-مریتامن» و ازدواج رامسس دوم (قرن سیزدهم قبل از میلاد) با دختر خود «مریتامن». البته همین ها هم نشان میدهند ازدواج ها عموماً خواهر-برادری بوده و ازدواج پدر-دختری بشدت نادر بوده است.
حالا میرویم سراغ مقایسه چهار نکته فوق با ازدواج با محارم در آیین زرتشت و ایران باستان:
1. در آیین زرتشت توصیه به ازدواج مادر-پسری هم شده و نیز ازدواج پدربزرگ-نوه ای* هم داشتیم در حالیکه در مصر باستان این چنین نبوده است.
2. چیزی با عنوان ازدواج پسر خوانده با خواهر ناتنی خود در آیین زرتشت نداریم بخواهد ازدواج با محارم تلقی شود، متون زرتشتی روی پیوند خونی که هست تکیه دارند و نشان میدهد منظورشان پسر خوانده و... نبوده است (بعنوان مثال در کتاب پنجم دینکرد فصل هجدهم بند سوم به اینکه این ازدواج در آغاز آفرینش شده اشاره کرده و مشخصاً منظورش ازدواج درون خانوادگی با پیوند خونی است).
3. از وضعیت زرتشتیان قبل از زمان ساسانیان اطلاعات دقیقی نداریم اما میدانیم در زمان قبل از سال 30 قبل از میلاد ازدواج با محارم در میان هخامنشیان و نتیجتاً در ایران باستان وجود داشته است. فردوسی هم از وجود ازدواج با محارم در میان کیانیان حرف میزند که نشان میدهد در باورهای اساطیری-تاریخی ایرانیان هم ازدواج با محارم وجود داشته است و میتواند به عهدی کهن تر از هخامنشیان برسد.
4. فارغ از اختلاف در تاریخی بودن زرتشت اما زمانی که عموماً برای حیات زرتشت بیان میشود بازه ای در ابتدای هزاره اول قبل از میلاد و انتهای هزاره دوم قبل از میلاد است (800 الی 1200 قبل از میلاد، بنگرید به اینجا). این بازه زمانی نسبت به فراعنه ای که ازدواج با محارم داشتند متأخرتر است چون قرون هشتم الی دوازدهم قبل از میلاد را در برمیگیرد لکن این فراعنه بین قرن سیزدهم الی بیستم قبل از میلاد میزیسته اند. با توجه به اینکه سنگ بنای ازدواج با محارم در آیین زرتشت در اوستای قدیم و ازدواج زرتشت با دخترش گذاشته شد و قدیم تر از آن هیچ سندی چه برای آیین زرتشت و چه ایران باستان در دست نداریم میتوان گفت رسم ازدواج با محارم در مصر باستان احتمالاً کهن تر از آیین زرتشت هست.
در نتیجه شاید بتوان این احتمال را مطرح کرد که آیین زرتشت تحت تأثیر مصر باستان رسم ازدواج با محارم را وارد آیین خود کرده است. دلیلی که سبب میشود این احتمال کم اعتبار باشد این است که سرزمین های احتمالی پیدایش زرتشت عموماً نواحی بلخ و سیبری و... هستند و بعید است ساکنان آن سرزمین نسبت به وجود رسم ازدواج با محارم در مصر باستان آشنا بوده باشند.
*: در طومار شماره یازده از سلسله اسناد باستان شناسی طومارهای طبرستان اشاره به ازدواج مردی بنام «رهاگ» با نوه دختری خود بنام «دخت خواشیه» شده است گرچه متن طومار مربوط به یک دعوای دادگاهی هست لکن از متن ازدواج بطور مستقیم برداشت میشود:
