مکتب رئالیسم

بسم الله الرحمن الرحیم

با بررسی روایات می‌توان به این نتیجه رسید که فاتح واقعی آذربایجان حُذیفه بن یمان است و خلیفه دوم پس از فتح الفتوح، سپاهی را به فرماندهی عروه بن زید خیل طائی برای تصرف ری و جَریر بن عبدالله بَجلی را برای فتح هَمَدان فرستاد و لشکری را به فرماندهی حُذیفه بن یمان، صحابه رسول خدا (ص)، مامور فتح آذربایجان کرد. هنگامی که خبر حمله مسلمانان به مرزبان اردبیل رسید، وی نیروهای نظامی خود را از مناطق با جروان، میمند، میانه، سراه و شیز فراهم آورد و چند روزی با سپاه حُذیفه جنگید ولی هنگامی که مقاومت را بیهوده دید، با حذیفه پیمان صلح بست و مقرر شد سالیانه هشتصد هزار درهم خراج بپردازند و مسلمانان کسی را نکشند و اسیر نگیرند و آتشکده‌ها را خراب نکنند و متعرض کردهای بلاسمان و سبلان و ساترودان نگردند و مانع انجام مراسم مردم شیز و جشن‌های زرتشتی‌ها در آتشکده بزرگ آنان نیز نگردند (بلاذری، 1398ق: 321). ذکر نام آتشکده شیز در این پیمان‌نامه نشان از اهمیت این شهر از نظر دین زردشت دارد و از سوی دیگر احترام مسلمانان را به معابد و مراسم زردشتیان نشان می‌‌دهد.

این روایت را می‌توان به لحاظ سند و متن، معتبر دانست زیرا:

1- سند این روایت: بلاذری از دو نفر از مشایخ اردبیلی خودیعنی حسین بن عمرو اردبیلی و واقد اردبیلی، از روایان محلی آگاه به اخبار منطقه، خبر فتح آذربایجان را به وسیله حذیفه نقل کرده است.

2- متن روایت بلاذری متوازن، هماهنگ و معقول است و مطالب اغراق آمیز و افسانه مانند در آن راه ندارد. در روایت بلاذری سال فتح آذربایجان نیامده است ولی می‌توان حدس زد در اواخر سال 22 یا اوایل سال 23 هـ .ق است.

3-روایت بلاذری با روایت مدائنی، فتوح نگارِِِِِِِِ بزرگِِ دیگر مکتب کوفه (بلاذری، 1398ق: 322) و با روایت واقدی و ابومعشر مدنی که سال فتح آذربایجان را سال 22 ه.ق نگاشته‌اند، مطابقت و هماهنگی دارد (طبری، بی‌تا: 3/ 228).

4-پیش از بلاذری، خلیفه بن خیاط نیز می‌نویسد:«حذیفه بن یمان با مردم آذربایجان در سال 22هـ .ق/ 643 م پیمان صلح بست» (خلیفه بن خیاط، 1414ق: 108).

 5- به نظر می رسد حذف نام حذیفه از سوی سیف بن عمر به دلیل دشمنی وی با امام علی (ع) و شیعیان آن حضرت است، زیرا حذیفه از اصحاب خاص رسول الله (ص) و صاحب سرّ آن حضرت بود ( عسقلانی، 1328ق: 1/ 317 ). هنگامی که رسول الله (ص) عقد اخوات میان مسلمانان بست، بین حذیفه و عمار بن یاسر پیمان برادری بسته شد (ابن‌سعد، بی‌تا: 3/ 250) وی در بدر و اُحد و دیگر غزوات حضور داشت. در جنگ خندق نیز در شب سرد و طوفانی پایانی نبرد از سوی رسول الله (ص) مامور کسب خبر از درون سپاه مشرکین گردید (ابن هشام، 1375ق: 2/ 233). در بازگشت از تبوک به دستور رسول خدا (ص) حذیفه، منافقانی را که قصد کشتن رسول الله (ص) داشتند، دنبال کرد و آنان را فراری داد (واقدی، 1409ق: 3/ 143). لذا او در میان صحابه به منافق شناس مشهور بود ولی به سفارش رسول خدا (ص) برای همیشه از افشای نام آنان خودداری کرد. در جریان عقد اخوت، رسول الله(ص)میان عَمَار وحُذیفه عقد اخوت خواند (ابن سعد، بی‌تا: 3/ 250 ). وی از سوی خلیفه دوم مامور مساحی زمین های اطراف دجله و ساکن کوفه بود (بلاذری، 1398ق: 269). وی در دوران خلیفه دوم وسوم نیز مدتی فرماندار مدائن بود (ابن الاثیر، 1384ق: 1/ 143).

به نقل از مقاله «نقد و بررسی روایات مربوط به نخستین فاتحان آذربایجان تا سال 40 هـ . ق» لینک مقاله: اینجا.