مکتب رئالیسم

بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

سن بانو عایشه در زمان ازدواج با رسول اکرم (صلوات الله علیه)

 

یکی از مباحث مطروحه در بحث هایی که پیرامون روایات تاریخی مرتبط با دین مبین اسلام انجام میشود سن بانو عایشه به هنگام ازدواج با خاتم الأنبیا (ص) است. نکته ای که در این بین حائز اهمیت است این است که برای بررسی روایات تاریخی در اینجا ما دو راه داریم که اولی سطحیست و دومی جامع:

بررسی وثوق افراد در سلسله سند روایت [مثلا شیخ کلینی با اختلاف یک قرن روایتی را در اصول کافی از امام شیعه نقل کرده و در اینجا بررسی میکنیم ببینیم آیا تمام افرادی که واسطه نقل روایت شدند ثقه بوده اند یا خیر].

بررسی محتوای روایت با قراین پذیرفته شده تاریخی و روایت هایی که صحیح بودنشان اثبات شده است و یا بطور کل مقایسه آن با دیگر روایات مربوطه.

اگر بنظرتون میرسد که کار ما ایراد دارد بعنوان مثال در مبحث روایات مختلف برای سن تکلیف دختران مشاهده میشود که از هفت سالگی تا چهارده سالگی را در برمیگیرند، حال کدامشان صحیح هست؟ همه شان!! پس صرف وجود روایتهایی موثق ولو در هر کتابی باشند صحت قطعی عنوان نمیشود وقتی با قراین معتبر دیگر در تناقض باشد چنانچه حتی روایاتی داریم که به صراحت یکدیگر را نقض میکنند!.

 

بررسی ما دو بخش دارد، بخش نخست روایات مربوط به منابع شیعه و بخش دوم روایات مربوط به منابع اهل تسنن است و سپس دیدگاه تنی چند از مستشرقین رو نیز بیان میکنیم. از راه اول برای نقد روایات شیعه استفاده میکنیم [روایات کم هستند و بررسی سندیشان راحت تر] و از راه دوم برای روایات اهل تسنن استفاده میکنیم [روایات آنها درباره زمان و سن بانو عایشه هنگام ازدواج زیاد هستند و بررسی سندی کامل متن را خیلی طولانی میکند علاوه بر اینکه بدست آوردن سن ازدواج بانو عایشه در روایات اهل تسنن به منزله بدست آوردن سن واقعی ایشان نیز میباشد به جهت اینکه منبع اصلی این مسئله روایات منابع اهل تسنن هستند نه شیعه].

 

بخش نخست، روایات موجود در منابع شیعه:

 

در این بخش عیناً متن روایاتی را که در فضای مجازی نقل شده بصورت بولد شده می آورم و نقد رو ذیلش مینویسم.

 

الف) پیغمبر عایشه را در مکه تزویج کرد در حالی که هفت سال بیشتر نداشت. (شیخ طبرسی، ناشر اسلامیه، تهران، چاپ 1390، برگ 213)

خب این بنده خدا که روایت رو نقل کرده نام کتاب رو هم ننوشته و بهرطبع کپی پست کردن این مضرات رو هم دارد، از آنجایی که شماره جلد هم بیان نکرده پس پیدا کردن این روایت در آثار طبرسی آسان نیست ولی بر اساس متن توانستم روایت کامل را پیدا کنم و با ارجاع صحیح و ترجمه کامل برای شما در اینجا قرار میدهم:

عائشه دختر ابو بکر، پیغمبر عایشه را در مکه تزویج کرد در حالى که هفت سال بیش نداشت، حضرت رسول جز عایشه با زن بکرى نکاح نکرد، و در نهمین سال عمرش با وى زفاف کرد، و این زفاف پس از هفت ماه اقامت در مدینه انجام گرفت و عایشه تا دوران خلافت معاویه در دنیا بود.

منبع متن اصلی روایت: إعلامُ الوَری بأعلامِ الهدی، أمین‌الاسلام فضل بن حسن طبرَسی، جلد۱، صفحه۲۷۴.

منبع ترجمه: زندگانى چهارده معصوم علیهم السلام، نویسنده: طبرسی، فضل بن حسن، محقق: عطاردی قوچانی، عزیز الله، جلد1، صفحه 216.

اولین نکته روایت آمیزش با بانو عایشه در نه سالگی است لکن مشکلی که اینجا وجود داره اینه مشخصاً پیش فرض این روایت باید تأیید سن تکلیف دختران در نه سالگی باشه چون قبل از سن تکلیف همبستر شدن بر اساس بسیاری از روایات حرامه پس این روایت در صورتی در وهله اول صحیحه که سن تکلیف دختران رو نه ساله در نظر بگیریم.

دومین نکته هم اینه که اساساً روایات این کتاب قابل بررسی نیستند چون طبرسی در نقل اکثر روایات این کتاب نگفته آنها را از چه کسانی و یا از چه کتابی نقل کرده است و آنهایی هم که گفته کاملا خلاصه مثلا اشاره کرده از شیخ مفید نقل شده، مثلا در ابتدای همین روایت آورده:

الفصل الأول فی ذکر أزواجه و أولاده صلوات اللّه علیه و آله‌

أوّل امرأة تزوّجها رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّى بن قصی...

و سپس شروع به شمردن بقیه همسران پیامبر کرده، در اینجا دست ما به هیچ کجا برای بررسی این روایت بند نیست چون اصلا مشخص نیست از چه منبعی و از چه راویانی نقل شده است.

 

 

ب) سومین زنی که محمد با او ازدواج کرد عایشه دختر ابوبکر بود، با او در مکه ازدواج کرد در حالی که 7 سال سن داشت. (بحار الانوار، جلد 22، برگ 202)

خب در اینجا حداقل آدرس درستی داده شده، متن کامل این قسمت از روایت بدین شرح هست:

والثالثة : عایشة بنت أبی بکر، تزوجها بمکة وهی بنت سبع، ولم یتزوج بکرا غیرها، ودخل بها وهی بنت تسع لسبعة أشهر من مقدمه المدینة، وبقیت إلى خلافة معاویة.

ترجمه:

سوم: عایشه دختر ابوبکرکه پیامبر در مکه با او ازدواجکرد درحالیکه عایشه هفت سال بیشتر نـداشت. از میان زنان پیامبر او تنهـا زنی بودکه در هنگـام ازدواج بـا پیـامبر بـاکره بود. هفت مـاه از آمـدن پیامبر به مـدینه نگـذشت که پیامبر با او ارتباط زناشویی برقرارکرد. در آنوقت عایشه نه ساله بود و تا زمان حکومت معاویه زندگی کرد.

منبع ترجمه: بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار علیهم السلام با ترجمه فارسی، محمد باقر المجلسی، ترجمه گروهی از مترجمان، تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، ۱۳۹۲، جلد 22 صفحه 463.

 

خوانندگان گرامی احیاناً متن روایت برای شما آشنا نیست؟ محض اطلاع علامه مجلسی این روایت را عیناً از همان کتاب طبرسی نقل کرده و در ابتدای روایت نیز میگوید:

عم، إعلام الوری أول امرأه تزوجها رسول االله صلی االله علیه و آله... (صفحه 457 ترجمه بحارالانوار که منبع را ذکر کردم).

قسمتی که بولد کردم را دیدید؟ خود مؤلف گفته روایت رو از کجا آورده و البته متنی هم که نقل کرده عیناً همان متن کتاب طبرسی است، بنظرتون فرد نقل کننده روایت از عمد یا از روی بیسوادی این اشتباه فاحش را مرتکب شده؟.

 

 

ج) رسول الله با عایشه در ده سالگی ازدواج کرد (جماع کرد). (الکافی، جلد 7، صفحه 388)

مجلسی بعد از نقل این روایت میگوید: باب الشهادة الصبیبان الحدیث الاول: صحیح (مرآة العقول، علامه مجلسی، ج 24، صفحه 235)

شیخ جعفر سبحانی نیز این روایت را صحیح می­داند (البلوع حقیقة، الشیخ جعفر السبحانی، ج1، ص 52)

ابتدا میرویم سراغ کتاب شیخ کلینی یعنی فروع کافی:

متن عربی:

باب (شهادة الصبیان) 1 - علی بن إبراهیم، عن محمد بن عیسى، عن یونس، عن أبی أیوب الخزاز قال: سألت إسماعیل بن جعفر متى تجوز شهادة الغلام، فقال: إذا بلغ عشر سنین قال: قلت: ویجوز أمره؟ قال: فقال: إن رسول الله صلى الله علیه وآله دخل بعائشة وهی بنت عشر سنین ولیس یدخل بالجاریة حتى تکون امرأة فإذا کان للغلام عشر سنین جاز أمره وجازت شهادته [پاورقی کتاب: لعل ذکرهم لهذا القول المبنى على القیاس الباطل من إسماعیل لبیان عدم قابلیته للإمامة. (آت)].

ترجمه:

1-  ابو ایوب خزّار گوید: از اسماعیل پسر امام صادق علیه السّلام پرسیدم: چه زمانى شهادت پسربچه جایز است‌؟
فرمود: هنگامى که به ده‌سالگى برسد.
گفتم: و ازدواجش جایز است‌؟
فرمود: پیامبر خدا صلّى اللّه علیه و اله با عایشه ازدواج نمود، در حالى‌که او ده ‌ساله بود و ازدواج با دختر بچه جایز نیست، مگر این‌که زن محسوب گردد. پس هرگاه پسربچه ده‌ ساله باشد، ازدواج و شهادتش جایز است.

[در پاورقی هم اشاره میشه در اینجا قیاس باطلی صورت گرفته (سن ازدواج بانو عایشه و سن شهادت مردان) و اسماعیل هم امام نیست (یعنی معصوم نیست که بگوییم روایت به معصوم میرسد) ].

منبع ترجمه: فروع کافى، ترجمه محمد حسین رحیمیان، جلد 10، نشر قدس، قم، اول، 1388 ه ش، صفحه 420.

 

میرویم سراغ بررسی سلسله سند روایت:

علی بن إبراهیم: علی بن ابراهیم قمی از فقیهان و مفسران بزرگ امامی و از اصحاب امام هادی(ع) بوده، وی از اساتید مرحوم کلینی بوده است. از نظر روایی وی ثقه (مورد وثوق) است: طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق، صفحه 152 – 153.

محمد بن عیسى: محمد بن عیسی بن عُبَیْد بن یقطین، راوی معروف شیعه و از اصحاب ائمه هست که در وثوق و اعتبار وی اختلاف می باشد. قدمای از رجالیون و بزرگان این فن در شخصیت رجالی محمد بن عیسی بن عبید اختلاف نظر دارند. پس از نقد و بررسی این نتیجه حاصل است که مقتضی برای وثاقت محمد بن عیسی بن عبید هم چون روایت فضل بن شاذان و توثیق وی توسط نجاشی و اصحاب امامیه، وجود دارد و تنها چیزی که به عنوان مانع برای وثاقت محمد بن عیسی بن عبید محسوب می شود، تضعیف شیخ طوسی است که خود بنفسه موضوعیت نداشته بلکه مستند به استثنا صورت گرفته توسط ابن ولید و شیخ صدوق در روایات محمد بن عیسی بن عبید می باشد. این استثنا و تضعیف نیز تنها در مورد منفردات محمد بن عیسی بن عبید از یونس بن عبد الرحمن و یا منفردات محمد بن احمد بن یحیی از محمد بن عیسی بن عبید به سند منقطع است نه مطلق روایات محمد بن عیسی بن عبید. لذا روایاتی که محمد بن عیسی بن عبید در اسناد آن قرار گرفته است، در صورتی که از نوع این دو دسته از روایات نباشد، نمی توان آنها را با استناد به رای ابن ولید و شیخ صدوق، ضعیف دانست. (منبع: نقد نگره تضعیف محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین، نویسندگان: علی اکبر ایزدی فرد، سید علی اکبر ربیع نتاج، سید مجتبی حسین نژاد، تحقیقات علوم قرآن و حدیث سال سیزدهم تابستان 1395 شماره 2. و نجاشی، احمد بن علی، الرجال، تحقیق موسی شبیری زنجانی،‌ قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۵ش، صفحه 333 و 334.

یونس بن عبدالرحمان کیست؟ همانی که روایت سن عایشه در اینجا از وی نقل شده و بنابراین این روایت در دسته روایات ضعیف قرار می­گیرد [خود یونس بن عبدالرحمان ضعیف خوانده نشده بلکه روایاتی را که محمد بن عیسی از وی نقل کرده را ضعیف خوانده اند].

یونس: یونس بن عبدالرحمن از اصحاب امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع) بوده است. در وثاقت وی شکی نیست (ر.ک: کشى، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال(‏رجال الکشی)، تلخیص شیخ طوسی، مؤسسة نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، 1409ق‏، جلد 1، صفحات 483 الی 485).

أبی أیوب الخزاز: ابوایوب ابراهیم بن عثمان خزاز کوفی از اصحاب سه امام شیعه بوده البته برخی میگویند روایت مستقیمی را از امام شیعه نقل نکرده لکن بطور کل وی را ثقه برشمردند. (منبع: کشى، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال(‏رجال الکشی)، تلخیص شیخ طوسی، جلد 1، صفحه : 366)

اسماعیل بن جعفر: روایات نقل شده از وی معتبر نیستند، وبسایت مرکز دایرة المعارف اسلامی در مقاله ای درباره وی میگوید:

آگاهیهای‌ ما دربارۀ زندگی‌ و فعالیتهای‌ اسماعیل‌ اندک‌ است‌ و از شخصیت‌، نحوۀ نگرش‌ و اعتقادات‌ او چیزی‌ دانسته‌ نیست‌. تنها برخی‌ روایات‌ پراکنده‌ که‌ به‌ واسطۀ منابع‌ امامیه‌ و بیشتر توسط کشّی‌ نقل‌ شده‌، می‌تواند برخی‌ از زوایای‌ شخصیت‌ اسماعیل‌ را آشکار سازد. مهم‌ترین‌ مطلبی‌ که‌ از آن‌ گزارشها به دست‌ می‌آید، این‌ است‌ که‌ اسماعیل‌ با برخی‌ از گروههای‌ افراطی‌ شیعی‌ و غالیان‌ که‌ رفتار و اعتقادات‌ آنها با منش‌ و مشی‌ امام‌ صادق‌(ع‌) سازگار نبوده‌، ارتباط داشته‌، و امام‌ (ع‌) نیز از این‌ روابط، آگاه‌، اما ناخشنود بوده‌ است‌. (www.cgie.org.ir/fa/article/230450).

نکته جالب دیگه اینجاست که در این روایت حتی اسماعیل نمیگه از پدرم شنیدم یا... بلکه به نقل از خود او جواب سوال داده میشود و نه پدرش که امام شیعه بوده است.

بقیه عالمان علم رجال هم در توثیق یا ذم اسماعیل اختلاف نظر دارند، آیت الله خویی تمام روایاتی که دال بر ضعف و رد اسماعیل هستند رو عمدتا بدلیل وجود یک نفر راوی ضعیف رد کرده و برخی رو هم بیان نموده مخاطب اسماعیل نیست و در انتها نیز بیان میدارد اسماعیل بن جعفر فردی جلیل و مورد عطوفت و مهربانی امام صادق (ع) بوده است که روایتی از صدوق آن را تایید می کند که بعد از وفات امام صادق (ع) صورت پذیرفته است (منبع: معجم الرجال الحدیث، جلد 3، صفحات 124 الی 127). شیخ طوسی درباره ثقه بودن یا نبودن وی سکوت میکند (رجال طوسی، باب همزه، صفحه 159) و کشی نیز هم روایت در مدح وی و هم روایت در رد وی را بیان میکند (منبع: رجال کشی، جلد اول، صفحه 217 و 245).

بنابراین به راوی اول [اسماعیل] و راوی چهارم این روایت اشکال وارد است.

همچنین این روایت با بسیاری دیگر از روایت ها که سن ازدواج بانو عایشه را غیر ده سال بیان کردند اختلاف دارد.

نکته بعدی این است که در این روایت تصریح شده پسر بچه ده ساله میتواند شهادت بدهد لکن در شرع بنا به برخی روایات موثق یکی از شرایط شهادت بالغ بودن فرد است و این در حالیست که پسر بچه ده ساله اصلا بالغ نیست!!.

نمیدانم دلیل نقل این چنین روایتی توسط فرد ملحد چه بوده لکن امیدوارم از روی بیسوادی نبوده باشد.

و اما برویم سراغ دو نقل قول دیگری که از علامه مجلسی و شیخ جعفر سبحانی نقل شده است:

علامه پیرامون این روایت در مرآة العقول میگوید:

وقوله علیه‌السلام: « ولا ینوى » إما بالبناء للمجهول أی لا ینوى الشهود ظلم المعسر ، أو بالبناء للفاعل ویکون ضمیر الفاعل راجعا إلى المعسر ، أی لا ینوی المعسر ، ظلم صاحب الحق بل ینوی الأداء عند الیسار ، ویحتمل أن تکون الجملة حالیة أی إذا لم ینو الظلم أیضا لا یجوز الشهادة ، لأنه مخالف أو لذلک والإعسار معا وهو بعید ، ویحتمل إرجاع الضمیر إلى جنس الشاهد ، وهو أیضا بعید ، وقرأ العلامة الأردبیلی ولا یتوى بالتاء المثناة الفوقانیة ، قال : فیکون ظلمه منصوبا على أن یکون مفعولا له ، والتوى الهلاک أی لا یهلک مال المؤمن المدیون لأجل ظلم صاحب المال المخالف ، ولا یخفى ما فیه من التعسف.

الحدیث الأول : صحیح.

ولعل ذکرهم لهذا القول المبنی على القیاس الباطل من إسماعیل لبیان، عدم قابلیته للإمامة.

دقت کردید؟ علامه در قسمت بولد شده پاورقی کتاب کافی را ذکر کرده که در اینجا قیاس باطل صورت گرفته است [ازدواج بانو عایشه با سن شهادت مردان] و در ادامه هم گفته اسماعیل امام نیست.

این روایت از نظر علامه صحیح است چون راویانش تا اسماعیل ثقه هستند لکن موقوف هست چون به معصوم نمیرسد و بهمین خاطر در کتاب دیگر خودش میگوید:

الحدیث 49

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ:سَأَلْتُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرٍ مَتَى تَجُوزُ شَهَادَةُ الْغُلَامِ فَقَالَ إِذَا بَلَغَ عَشْرَ سِنِینَ قَالَ قُلْتُ أَ یَجُوزُ أَمْرُهُ قَالَ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص دَخَلَ بِعَائِشَةَ وَ هِیَ بِنْتُ عَشْرِ سِنِینَ وَ لَیْسَ یُدْخَلُ بِالْجَارِیَةِ حَتَّى تَکُونَ امْرَأَةً فَإِذَا کَانَ لِلْغُلَامِ عَشْرُ

الحدیث التاسع و الأربعون: صحیح موقوف.

منبع: ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار؛ علامه مجلسی، جلد 10، صفحه 102.

چنانچه مشاهده میکنید روایت موقوف خوانده شده.

حدیث صحیحی که موقوف نباشد باید شامل این ویژگی ها باشد:

یک. روایتى که صدورش از معصوم، قطعى باشد؛

دو. در کنار علم به صدور حدیث از معصوم، فاقد معارضِ قوى‏تر از خود باشد؛

سه. در عین فقدان قطعیت صدور روایت از معصوم، صحّت مضمون آن، در واقع، قطعى باشد.

منبع: مجموعه مقالات فارسى، کنگره بین المللى‏ کلینی، ج‏2، ص 591.

مشخصاً این روایت این ویژگی ها رو ندارد و حتی خود علامه در ادامه به برخی اقوال پرداخته که نقض کننده این روایت هستند، بعنوان مثال شرط بالغ بودن برای شهادت (در صفحات بعد مرآة العقول).

آیت الله سبحانی هم در کتاب خود سن ازدواج عایشه را تأیید نکرده و از این روایت برای سن پسران پیرامون شهادت استفاده کرده و ارجاع آیت الله هم به کتاب وسائل الشیعه هست که در آن این روایت نقل میشود لکن نویسنده وسائل الشیعه پس از نقل روایت میگوید:

ورواه الشیخ باسناده عن علی بن إبراهیم وکذا کل ما قبله. أقول:

قول إسماعیل لیس بحجة واستدلاله هنا لیس بصحیح کما لا یخفى وعلى، تقدیر کونه حدیثا سمعه من أبیه علیه السلام یکون مخصوصا بما مر ویأتی.

منبع: وسائل الشیعه، الشیخ حر العاملی، جلد 18، ط الاسلامیة، صفحه 252 و 253.

در اینجا بیان میشود شیخ کلینی که روایت را از علی بن ابراهیم نقل کرده بر حسب اینکه اسماعیل این روایت را از پدرش شنیده نقل کرده است [در حالی که هیچ سندی نیست که نشان بدهد از پدرش شنیده].

در تأیید اینکه این روایت از معصوم نیست و اعتبارش کاملا محل خدشه است مرحوم فیض کاشانی نیز در اشکال به این روایت میگوید که از معصوم نیست و اینرا بعنوان یک اشکال و خدشه بیان میکند:

فی هذا الحدیث ما لا یخفى فإن حکم الرجل و المرأة لا یجب أن یکون واحدا فی کل شی‏ء أ لا ترى إلى الأمر الذی جعل جامعا فإن صاحب العشر سنین من الرجال لا یتأتى منه النکاح غالبا إلّا أن الأمر فیه سهل لعدم اتصال الحدیث بالمعصوم‏.

منبع: الوافی، ملا محسن (فیض) کاشانی، جلد ‏16، صفحه 973.

اگر کمی به سلسله سند روایت دقت میشد هیچ وقت آنرا بعنوان روایت مربوط به سن عایشه در اینجا کسی نقل نمیکرد ولکن دقت چیزی هست که ازین جماعت انتظار نمیرود.

 

 

 

 

توجه کنید که اینکه عایشه بین سال منتهی به هجرت تا سال اول هجرت ازدواج کرده یا بین سال دوم تا چهارم هجرت عروسی کرده درسته و منابع سنی و شیعی روی این مسئله اتفاق نظر دارند که زمان ازدواج بانو عایشه در این محدوده زمانی بوده است لکن مسئله مورد بحث سن عایشه در اون زمان بوده که نشان میدهم بسیار بیشتر از نه سال بوده است [علت اینکه در منابع شیعی نشان دادم راویان روایت ها نیز مورد ایراد هستند همین مورده و نشان میده در سن میتونسته دخل و تصرفی صورت بگیره یا اشتباه رخ بده چون چیزی هم که با روایات دیگر در تناقضه همین سن هست نه زمان ازدواج]. بعبارتی این نیست که من بیام بگم صفر تا صد تمام روایات باطله، بلکه با استناد به روایات مشابه در همان منابع نشان میدهم این روایات قسمتی از حقیقت رو با اشتباهی فاحش مخلوط کردند و محدوده زمانی ازدواج عایشه رو درست لکن سن عایشه در زمان ازدواج رو اشتباه نقل کردند.

 

 

بخش دوم، روایات موجود در منابع اهل تسنن:

روایت های مربوط به منابع شیعه تمام شد و روایت دیگری غیر از اینهایی که در فضای مجازی موجود است نیست [البته دوبار هم مورد تکراری بیان کرده بودند]. حال میرسیم به منبع اصلی روایات مربوط به سن ازدواج بانو عایشه یعنی منابع اهل تسنن. در این جا من ابتدا تمام روایات موجود را برای شما خواننده عزیز نقل میکنم [ترتیب نقل ملحدین ما در فضای مجازی نه تنها افتضاح است بلکه مثلا شده ابونعیم اصفهانی را امام خطاب کرده باشند!! نمیدانم این هم از روی اشتباه بوده یا بیسوادیشان] روایات به ترتیب سن بانو عایشه مرتب شده و علاوه بر آن دیدگاه تنی چند از مستشرقین رو نیز نقل میکنم و سپس از دل روایات تا حدی متناقض، محدوده واقعی سن ازدواج رو بطوری که نشود به آن ایراد گرفت بیان میکنم:

 

الف) ازدواج در شش سالگی

ابن سعد در الطبقات الکبری:

از عمره نقل شده است که میگوید: شنیدم که عایشه می گفت: پیامبر در ماه شوال سال دهم بعثت و سه سال پیش از هجرت، مرا که شش ساله بودم، به همسری برگزید و پیامبر هجرت کرد و در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول وارد مدینه شد، و در ماه شوال همان سال، که هشتمین ماه هجرت بود، با من زفاف نمود، و در آن هنگام، نه ساله بودم.

منبع: محمد بن سعد کاتب الواقدی، الطبقات الکبری، ط العلمیه، جلد 8، صفحه 46.

البته ابن سعد روایت دیگری را نیز نقل میکند دال بر باکره نبودن عایشه در هنگام ازدواج غیر از روایت های دیگری که مثلاً نقل کرده عایشه در حال بازی با طناب و... بوده و برای عقد بردنش (در همان جلد هشت منتها صفحه 47):

أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ نُمَیْرٍ عَنِ الأَجْلَحِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی مُلَیْکَةَ قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ - عَائِشَةَ إِلَى أَبِی بَکْرٍ الصِّدِّیقِ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی کُنْتُ أَعْطَیْتُهَا مُطْعِمًا لابْنِهِ جُبَیْرٍ فَدَعْنِی حَتَّى أَسُلَّهَا مِنْهُمْ. فَاسْتَسَلَّهَا مِنْهُمْ فَطَلَّقَهَا فَتَزَوَّجَهَا رَسُولُ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ -

صحیح بخاری:

در صحیح بخاری از عایشه نقل شده که در سن شش سالگی ازدواج و نه سالگی عروسی [زفاف] کرده است.

منبع: محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، جلد 7، صفحه 17، حدیث 5134.

صحیح مسلم:

همان متن بخاری را نقل کرده است.

منبع: مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، جلد 2، صفحه 1039، حدیث 1422.

ابن قتیبه:

پیامبر در مکه با عایشه ازدواج کرد در حالی که او شش ساله بود و در مدینه باوی عروسی کرد در حالیکه نه ساله بود.

منبع: عبدالله بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، صفحه 134.

محمد بن جریر طبری:

پیامبر (ص) بعد از وفات خدیجه با عایشه ازدواج نمود... عایشه در این زمان شش سال داشت.

منبع: محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، جلد 3، صفحه 163.

بیهقی:

پیامبر سه سال بعد از فوت خدیجه با عایشه ازدواج کرد، و عایشه در آن زمان دختری 6 ساله بود؛ و با وی عروسی نمود، در حالی که او دختری 9 ساله بود.

منبع: احمد بن حسین بیهقی، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، جلد 2، صفحه 410.

ابن جوزی:

پیامبر در شوال سال دهم بعثت با عایشه در حالی که وی شش ساله بود ازدواج کرد و در نه سالگی با وی عروسی نمود.

منبع: علی بن محمد ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، جلد 3، صفحه 17.

ابن اثیر:

رسول خدا بعد از وفات خدیجه، سه سال قبل از هجرت در مکه، با عایشه که 6 ساله بود ازدواج کرد.

منبع: علی بن ابی الکرم ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، جلد 2، صفحه 110.

ابن حجر:

عایشه گفت: رسول خدا با من ازدواج کرد در حالی که من دختری شش ساله بودم و مرا به خانه اش برد در حالی که من نه ساله بودم و پیامبر از دنیا رفت در حالی که من هجده ساله بودم.

منبع: ابن حجر عسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، جلد 8، صفحه 232.

عمرانی:

پیامبر در مکه با عایشه ازدواج کرد در حالی که وی شش ساله بود و یک سال بعد از هجرت با او عروسی نمود، در حالی که او 9 سال داشت.

محمد بن علی عمرانی، الانباء، صفحه 46.

بلاذری:

عایشه شش ساله و به قولی هفت ساله بود که در مکه با پیامبر ازدواج نمود.

منبع: یحی بن جابر بلاذری، انساب الاشراف، جلد 1، صفحه 409.

مقریزی:

عایشه گفت: پیامبر بعد از وفات خدیجه در حالی که من شش ساله بودم با من ازدواج کرد و در حالی که نه ساله بودم با من عروسی نمود.

منبع: تقی الدین احمد بن علی مقریزی، امتاع الاسماع، جلد 6، صفحه 37.

ابن کثیر:

از عروه نقل شده است که گفت: رسول خدا (ص) سه سال بعد از خدیجه با عایشه ازدواج کرد و عایشه در زمان ازدواج، شش ساله بود و در زمان عروسی نه ساله.

منبع: اسماعیل بن عمر ابن کثیر، البدایة و النهایة، جلد 3، صفحه 131.

ذهبی:

عایشه گفت: پیامبر بعد از وفات خدیجه قبل از هجرت با من ازدواج کرد، در حالی که من شش ساله بودم و با من عروسی نمود در حالی که دختری نه ساله بودم.

منبع: شمس الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهید و الأعلام، جلد 1، صفحه 279.

صاحبان دو کتاب نه چندان معتبر سبل الهدی و شذورات الذهب نیز هستند که آنها نیز میگویند بانو عایشه در شش سالگی ازدواج و نه سالگی عروسی کرده است:

ر.ک: یوسف الصالحی الشامی، سبل الهدی، جلد 11، صفحه 166. و شهاب الدین حنبلی دمشقی، شذورات المذهب، جلد 1، صفحه 259.

 

ب) ازدواج در هفت سالگی

ابن اسحاق:

عایشه هفت ساله بود که رسول خدا با وی نکاح کردند و نه ساله بود که او را به خانه بردند [عروسی کردند].

منبع: محمد بن اسحاق همدانی، سیرت رسول الله، صفحه 583.

نسائی:

از عایشه نقل کرده است که گفت: رسول خدا با من در سن هفت سالگی ازدواج کردند.

منبع: النسائی، سنن النسائی، جلد 6، صفحه 82، حدیث 3256.

ابن ماجه:

مشابه نسائی روایت کرده از عایشه که در سن هفت سالگی ازدواج کرده است.

منبع: ابن ماجه، سنن ابن ماجه، جلد 3، صفحه 76، حدیث 1877.

ابوداود:

عایشه گفت: پیامبر (ص) وقتی با من ازدواج کردند که من شش یا هفت ساله بودم. وقتی ما به مدینه آمدیم، چند زن آمدند. مادرم وقتی من در حال تاب بازی بودم پیش من آمد؛ مرا بردند و آماده و آراستند، پس مرا نزد پیامبر خدا بردند...

منبع: ابوداود، سنن ابی داود، جلد 4، صفحه 284، حدیث 4933.

فسوی:

عایشه گفت: پیامبر بعد از وفات خدیجه قبل از خروج از مکه در حالی که من هفت یا شش ساله بودم مرا تزویج کردند.

منبع: یعقوب بن سفیان الفسوی، المعرفة و التاریخ، جلد 3، صفحه 268.
ابوسعید واعظ خرگوشی:

عایشه را به مکه بخواست و او هفت ساله بود، و چون زفاف برفت او را نه سال بود.

منبع: ابوسعید واعظ خرگوشی، شرف النبی، صفحه 201.

ابن عبدالبر:

عایشه گفت: رسول خدا (ص) با من ازدواج کرد در حالی که من هفت ساله بودم و با من عروسی نمود در حالی که نه ساله بودم.

منبع: محمد بن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، جلد 4، صفحه 1881.

ابن ابی الحدید:

وی نیز سن ازدواج بانو عایشه با پیامبر (ص) را هفت و سن عروسی را نه ذکر میکند.

منبع: ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، جلد 9، صفحه 190.

برخی مانند مقریزی نه سالگی را بعنوان ازدواج بیان میکنند و نه هفت سالگی لکن ابتدای قول از «قیل» استفاده میکنند که در نتیجه مشخص نیست مأخذشان از کجا بوده است.

منبع: تقی الدین احمد بن علی مقریزی، امتاع الاسماع، جلد 6، صفحه 42.

 

دیدگاه مستشرقین

کارن آرمسترانگ:

دختر کوچک ابوبکر در سال 620، در حالی که فقط شش سال داشت به ازدواج پیامبر درآمد.

منبع: کارن آرمسترانگ، بیوگرافی محمد پیامبر، صفحه 122.

مارتین لینگز:

موقع ازدواج، عایشه تنها شش سال داشت ولی پیامبر از پنجاهمین سال عمرش گذشته بود.

مارتین لینگز، محمد برپایه کهن ترین منابع، صفحه 202.

گوستاو لوبون:

پیامبر در ده سالگی با عایشه ازدواج کرد.

منبع: گوستاو لوبون، تاریخ تمدن اسلام و عرب، صفحه 117.

 

چنانچه مشخص است مستشرقین نیز عیناً از روایاتی که بیان کردیم تبعیت کرده و حتی زحمت بررسی کامل منابع آن روایات پیرامون سن ازدواج بانو عایشه را نیز به خود نداده اند.

 

 

و اما تا بدینجای کار اکثر منابع چه اطلاعاتی به ما می دهند؟:

 

زمان عقد بانو عایشه:

 

دیدگاه اکثریت:

سال سیزدهم بعثت [قبل از خروج پیامبر از مکه و بعد از وفات خدیجه (س)، دقت کنید اکثر روایات همین عبارت رو میگفتند، وفات حضرت خدیجه (س) سال دهم بعثت بوده و زمان خروج پیامبر از مکه سال سیزدهم بعثت، بنابراین با توجه به مابقی روایات، سال سیزده بعثت تا قبل از خروج پیامبر میشود زمان ازدواج بانو عایشه]. در این بین کارن آرمسترانگ و برخی منابع همچون طبقات ابن سعد اشاره به ازدواج در سال 620 میلادی (سال دهم بعثت میکنند) که این قول توسط اکثریت منابع رد میشود و بنابراین نمیتوانیم رأی به صحت آن بدهیم چون باید روایات بسیاری از منابع را باطل کنیم!!.

البته توجه داشته باشید هیچ منبعی به عروسی در سال دهم بعثت اشاره نمیکند و من باب مثال طبقات ابن سعد عقد را در آن سال بیان میکند و عروسی سه سال بعد و در سال هجرت صورت میگیرد. بنابراین اشتراک همین منبع با برخی منابع دیگر در این است که روی عقد یا عروسی پیامبر با بانو عایشه در سال هجرت اتفاق نظر دارند [چون برخی عقد را در سال هجرت بیان کردند] پس این قول عقد در سال دهم بعثت یا سه سال قبل از هجرت باطل بوده و نمیتواند صحیح بوده باشد.

 

زمان عروسی بانو عایشه:

دو الی سه سال بعد از زمان ازدواج وی بوده [زیرا تقریبا تمام منابع به اختلاف دو الی سه ساله بین ازدواج و عروسی پیامبر (ص) با بانو عایشه گواهی میدادند و اگر زمان عقد سال هجرت باشد دو الی سه سال بعد از آن میشود زمان عروسی (یعنی سال دوم یا سوم هجرت)].

 

نکته: البته توجه داشته باشید برخی فاصله بین بعثت تا هجرت را ده سال بیان کرده اند و نه سیزده سال لکن در اینجا ما بنا را بر قول سیزده سال می­گذاریم (اگرچه این مهم باعث تفاوتی در سن ازدواج بانو عایشه نمیشود چون اگر ملاک اصلی را سال هجرت قرار بدهیم و نه سال دهم یا سیزدهم بعثت دیگر به مشکلی بر نمیخوریم).

 

تا بدینجای کار بر اساس ظاهر روایاتی که نقل کردیم:

 

سن عایشه هنگام ازدواج: شش الی هفت.

سن عایشه هنگام عروسی: نه.

 

 

 

نتیجه گیری:

 

1. سن ازدواج بانو عایشه تحت هیچ شرایطی و با استناد به هیچ منبع و دلیل معتبر یا کم اعتباری نیز نمیتواند کمتر از سیزده سال بوده باشد و این طرز ناشیانه استناد کردن ملحدین در فضای مجازی ناشی از بی دقتی محضشان می باشد.

 

2. بنا بر در نظر گرفتن تمامی اقوال مختلف، بازه سن بانو عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر اکرم (ص) بدین صورت می باشد:

 

عقد در سال هجرت (سال سیزدهم بعثت):

بر اساس سن تولد (با در نظر گرفتن تاریخ و سن وفات): 13 یا 14 سال

بر اساس سن تولد (با در نظر گرفتن سن خواهر بانو عایشه): 17 سال

با در نظر گرفتن زمان ایمان آوردن بانو عایشه: 20 الی 23 سال

 

قول اول، عروسی در سال سوم هجری:

بر اساس سن تولد (با در نظر گرفتن تاریخ و سن وفات): 15 یا 16 سال

بر اساس سن تولد (با در نظر گرفتن سن خواهر بانو عایشه): 19 سال

با در نظر گرفتن زمان ایمان آوردن بانو عایشه: 22 الی 25 سال

 

قول دوم، عروسی در سال چهارم هجری:

بر اساس سن تولد (با در نظر گرفتن تاریخ و سن وفات): 16 یا 17 سال

بر اساس سن تولد (با در نظر گرفتن سن خواهر بانو عایشه):  20 سال

با در نظر گرفتن زمان ایمان آوردن بانو عایشه: 23 الی 26 سال

 

 

بنابراین برای سن عقد و عروسی بانو عایشه داریم:

 

سیزده الی شانزده سالگی: در قول اول و دوم تأیید میشود.

 

شانزده الی هجده سالگی: در هر سه قول تأیید میشود.

 

هجده سال به بالا: در هر سه قول تأیید میشود.

 

 

مأخذها:

ویکی فقه

وبلاگ جناب آفای سلمان حدادی

پرتال جامع علوم انسانی